خارج از مدار
فاطمه اقوامی
برای همه ما سخت است باور کنیم در روزگاری نه‌چندان دور که چیزی به نام موبایل وجود نداشته، آدم‌ها فارغ از هرگونه زیست مجازی صرفا در دنیایی واقعی نفس می‌کشیدند و روزشان را به شب می‌رساندند. برای خیلی از ما یک لحظه دوری از فضای مجازی و برنامه‌های هزاررنگ آن یک کابوس است... کابوس تلخی که چند روز قبل به‌واسطه اختلال و قطعی برخی از برنامه‌های مشهور چون فیس‌بوک، اینستاگرام و واتس‌اپ کمی مزه‌اش را چشیده‌ایم. این تجربه مشترک زوایای پیدا و پنهانی داشت که می‌خواهیم این هفته کمی درباره‌اش با شما حرف بزنیم.
شروع يک ماجرا
روز دوازدهم مهرماه به ناگاه شوکي بزرگ بر دنياي مجازي وارد آمد. فيس‌بوک، اينستاگرام، واتس‌اپ از مشهورترين شبکه‌هاي اجتماعي که همه متعلق به شرکت فيس‌بوک هستند و از زيرساخت‌هاي مشترکي استفاده مي‌کنند به ناگاه دچار اختلال و قطعي شدند و کاربران اين شبکه‌ها در نقاط مختلف جهان سردرگم به دنبال علت اين قطعي مي‌گشتند.
در همان ابتداي امر خيلي‌ها فکر مي‌کردند اين اتفاق فقط براي منطقه يا کشور آن‌ها رخ داده است. شايد براي ايراني‌ها خاطره فيلتر تلگرام زنده شد و خيال کردند با يک فيلترينگ گسترده روبرو شدند اما خيلي زود مشخص شد ابعاد اين قضيه خيلي گسترده‌تر است و کاربران در بيشتر نقاط جهان وضعيت مشابهي را تجربه مي‌کنند.
DownDetector نهاد ناظر اينترنتي که به‌طور تخصصي موارد ايجاد اختلال در وب‌سايت‌ها و شبکه‌هاي اجتماعي را رصد مي‌کند اعلام کرد اين اختلال از حدود ساعت 17:30 به‌وقت اروپاي غربي آغاز شده و در مناطق بزرگي از آمريکا، اروپا و آسيا مشاهده شده است.
با اعلام اين اختلال جهاني از سوي خبرگزاري‌ها معتبر دنيا، همه نگاه‌ها به سمت مسئولين اين شبکه‌ها خيره بود تا واکنشي از خود نشان دهند و بگويند چه بر سر اين شبکه‌ها آمده است. شرکت فيس‌بوک در همان دقايق ابتدايي در توييتر خود گفت: «ما مي‌دانيم که برخي از افراد در دسترسي به برنامه فيس‌بوک با مشکل روبرو هستند... ما در تلاش هستيم تا اوضاع در اسرع وقت به حالت عادي برگردد و براي هرگونه ناراحتي عذرخواهي مي‌کنيم.»
واتس‌اپ نيز در پيامي مشابه در توييتر نوشت: «ما مي‌دانيم که برخي از افراد در حال حاضر با واتس‌اپ مشکل دارند. در تلاش هستيم تا همه چيز به حالت عادي برگردد و در اسرع وقت با به روزرساني مشکل را برطرف مي‌کنيم. از صبوري شما تشکر مي‌کنيم!»
اما حل اين مشکل چندان هم در اسرع وقت انجام نشد و در رويدادي نادر 6 ساعت به طول انجاميد و حدود ساعت يک بامداد روز سه‌شنبه وضعيت اين شبکه‌ها به حالت عادي برگشت. وقفه‌اي که مي‌توان آن را يکي از طولاني‌ترين وقفه‌ها آن هم در اين سطح از گستردگي به حساب آورد.
البته در طول اين 6 ساعت ماجرا به اين سه شبکه اجتماعي منحصر نماند و دامنه اختلال در برخي از نقاط جهان وسعت بيشتري پيدا کرد. مثلا برخي از کاربران از اختلال در موتور جستجوي گوگل، سايت آمازون و توييتر هم خبر دادند هرچند اختلال آن‌ها به گستردگي اختلال اين سه شبکه نبود و چندان مورد توجه واقع نشد.
اين اختلال به آن روز هم خلاصه نشد و روز جمعه همان هفته دوباره در برخي مناطق اختلالاتي در شبکه اجتماعي اينستاگرام به‌وجود آمد که خشم و ناراحتي بسياري از کاربران اين شبکه پرطرفدار را در پي داشت.
خارج از دسترس خود ما!
در ساعات ابتدايي بروز اختلال، کاربران شبکه‌هاي مختل شده اميد داشتند مثل خيلي از اختلالات اين‌چنيني به‌زودي مشکل برطرف شده و راه‌هاي ارتباطي‌شان دوباره در دسترس قرار گيرد اما خبرهاي عجيب و غريبي که در اين زمينه به گوش مي‌رسيد نشان مي‌داد قضيه به سرعت قابل رفع و رجوع نيست.
يکي از اين خبرها که خيلي هم مورد توجه قرار گرفت اختلالات درون سازماني شرکت فيس‌بوک بود. راين مک خبرنگار نيويورک تايمز در صفحه توييتر خود نوشت: «نه تنها خدمات فيس‌بوک و اپليکيشن‌هاي آن از دسترس عموم خارج شده‌اند، ابزارها و پلتفرم‌هاي ارتباطي داخلي اين شرکت هم از جمله workplace از کار افتاده‌اند.
شيرا فرنکل خبرنگار ديگر اين روزنامه هم به نقل از يکي از کارمندان فيس‌بوک در توئيتي اعلام کرد که کارکنان نمي‌توانند وارد ساختمان‌ها شوند تا ميزان خسارت را ارزيابي کنند زيرا کارت‌هاي ورودي آن‌ها کار نمي‌کند!
هکر 13 ساله چيني!
از همان ساعات اوليه اختلال جهاني، گمانه‌زني‌ها درباره علت وقوع اين حادثه شروع شد. بر اساس تجربه‌هاي مشابه، حواشي‌اي که فيس‌بوک درگير آن بود و خبرهايي از اختلالات درون سازماني اين شرکت، برخي از منابع خبري از احتمال حمله سايبري سخن مي‌گفتند. مدت زمان زيادي نگذشت که برخي از سايت‌ها و خبرگزاري‌ها از احتمال پا را فراتر گذاشته و يک نوجوان 13 ساله چيني به نام «سون جي‌سو» را عامل و مسبب اين ماجرا معرفي کردند.
به دنبال پخش اين خبر در فضاي مجازي نيويورک تايمز به نقل از دو منبع جداگانه در تيم امنيتي فيس‌بوک نوشت: احتمال اينکه مشکل در دسترسي به اين برنامه‌ها به دليل حمله سايبري باشد بسيار کم است و احتمالا اختلال ناشي از يک مشکل تکنيکي است نه حمله سايبري. به اين ترتيب اشتباه فني از سوي مهندسان، عامل قطعي بوده و شايعات مربوط به هک و يا نشت ديتا و لو رفتن سرورهاي اصلي صحت ندارد.
البته برخي چون نيکول ناواس، سخنگوي وزارت دادگستري آمريکا ترجيح دادند اين احتمال را به‌صورت کلي نفي نکنند و فعلا اظهارنظري در اين زمينه نداشته باشند: «درباره فرضيه حمله سايبري به فيس‌بوک فعلا اظهارنظر نمي‌کنيم.»
درست است که بالأخره بعد از 6 ساعت اين شبکه‌ها دوباره در دسترس کاربران قرار گرفت اما سردرآوردن درباره اينکه واقعا پشت اين ماجرا، حملات سايبري بوده يا نقص فني و يا... بي‌شک نيازمند گذشت زمان و تحقيق و تفحص بيشتري است اما ماجراي هک فيس‌بوک به دست يک نوجوان 13 ساله چيني به نقل از خبرگزاري رويترز شايعه‌اي بيش نبود که به نظر مي‌رسد ابتدائا توسط فيک نيوزها با هدف کليک بيشتر مطرح شد و بعد هم متأسفانه خبرگزاري‌ها بدون تحقيق آن را انتشار دادند در صورتي‌که دروغ و جعلي بودن آن با يک جستجوي ساده قابل اثبات است. اساسا چنين خبري توسط خبرگزاري رويترز انتشار نيافته است و سن جي‌سو هم وجود خارجي ندارد و عکسي که از او انتشار يافته در حقيقت عکس قديمي از وانگ ژنگ يانگ در کنفرانس امنيت اينترنت چين در سال 2014 است. او به نقل از خبرگزاري‌ها در آن سال براي سرقت پاسخ‌هاي تکاليف خود، سيستم آنلاين مدرسه خود را هک کرده بود.
یک اتفاق، یک دنیا واکنش
قطعی فیس‌بوک و خانواده‌اش واکنش‌های بسیاری به همراه داشت. بسیاری از کاربران در توییتر با درج هشتگ‌های facebookdown# ، instagramdown# و WhatsAppdown# به بروز اختلال در این شبکه‌ها واکنش نشان دادند و هشتگ facebookdown# با بیش از یک میلیون توییت به ترند نخست توییتر تبدیل شد. برخی از کاربران با نگاه طنز و با ساخت جک و لطیفه عملکرد فیس‌بوک و اپلیکشن‌های تابعه آن را مورد نقد قرار دادند.
ادوارد اسنودن پیمانکار سابق آژانس امنیت ملی آمریکا و افشاگر بزرگ اسناد محرمانه این کشور از اختلال طولانی فیس‌بوک و دیگر پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی وابسته به آن ابراز خوشحالی کرد و در پست توییتر خود نوشت: «در یک روز درخشان، فیس‌بوک و اینستاگرام به‌صورت اسرارآمیزی به حالت آفلاین درآمدند و جهان به مکان سالم‌تری تبدیل شده است.»
روزنامه نیویورک تایمز در مقاله‌ای با عنوان «فیس‌بوک ضعیف‌تر از آن چیزی است که ما تصور می‌کردیم» به شکست شرم‌آور این شرکت اشاره کرد. نویسنده این مقاله انتشار سیل اطلاعات غلط در مورد واکسیناسیون کووید و نادیده گرفتن هشدارها درباره اثرات مضر اینستاگرام برای دختران نوجوان را به‌عنوان دلایل ادعای خود عنوان کرد.
مقامات روسیه که سال‌هاست افزایش حاکمیت بر بخش اینترنت و بومی‌سازی پلتفرم‌های اینترنتی و شبکه‌های اجتماعی را دنبال می‌کنند، در پی اختلال در شبکه فیس‌بوک اظهار کردند که این اتفاق نشان می‌دهد روسیه در این زمینه حق داشته است. «ماریا زاخارووا»، سخنگوی وزارت خارجه روسیه اظهار کرد: این پاسخی به پرسش «آیا ما به شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های اینترنتی نیاز داریم»، است.
يک ضرر مالي هنگفت
قطعي فيس‌بوک و شبکه‌هاي تابعه آن که از سوي گروه مونيتورينگ وب‌سايت داون دتکتور بزرگ‌ترين قطعي شناخته شده، دردسرهاي زيادي براي فيس‌بوک و مؤسس آن مارک زاکربرگ و حتي اقتصاد جهاني به همراه داشته است. اين اتفاق در عرض چند ساعت نه تنها کاهش حدود 5 درصدي سهام شرکت فيس‌بوک را در پي داشت بلکه باعث کاهش هفت ميليارد دلاري ثروت مارک زاکربرگ مؤسس و مدير ارشد فيس‌بوک شد. بر طبق اطلاعات نت بلاکس NetBlocks فقط قطعي يک ساعته فيس‌بوک، اينستا و واتس‌اپ 160 ميليون دلار به اقتصاد جهاني ضربه وارد کرده است که اين رقم در نهايت و بعد از پايان 6 ساعت قطعي به رقم حدود 970 ميليون دلار رسيد.
آدام موسري، مديرعامل اينستاگرام در توييتر نوشت: حس و حال يک روز برفي را دارد. شايد باور اينکه چطور از دست دادن ثروت يکي از ثروتمندترين مردم دنيا مي‌تواند اقتصاد دنيا را دچار چالش کند، سخت باشد اما در اين شب، جوان‌ترين ميلياردر جهان شب سختي داشت و پيامد آن ضرر500 ميليون دلاري به اقتصاد دنيا بود.
به کام رقبا
هر چه اين قطعي براي فيس‌بوک و رفقايش با ضرر و زيان همراه بود، به عکس رقبايش از اين ماجرا سود بردند و بر ميزان کاربران‌شان افزودند. کاربران اين شبکه‌هاي اجتماعي خارج از دسترس، منتظر و معطل وصل شدن دوباره آن‌ها نماندند و سريع به شبکه‌ها و پيام‌رسان‌هاي ديگر کوچ کردند. در اثر اين کوچ تلگرام توانست به 70 ميليون کاربر جديد خوشامد بگويد. پاول دوروف مديرعامل تلگرام در کانال تلگرام خود نوشت: «... نرخ رشد روزانه تلگرام از حد معمول فراتر رفت و ما در عرض يک روز پذيراي بيش از 70 ميليون پناهنده از سيستم عامل‌هاي ديگر بوديم. من افتخار مي‌کنم که چگونه تيم ما اين رشد بي‌سابقه را مديريت کرد زيرا تلگرام به کار بدون نقص براي اکثر قريب به اتفاق کاربران ما ادامه داد. با اين اوصاف، ممکن است برخي از کاربران در قاره آمريکا سرعت کندتري از حد معمول داشته باشند زيرا ميليون‌ها کاربر از اين قاره‌ها براي ثبت‌نام هم‌زمان در تلگرام عجله کردند. من از کاربران فعلي خود مي‌خواهم که به دوستان تازه وارد خود سلام کنند، به آن‌ها کمک کنند... براي کاربران جديد مي‌خواهم اين را بگويم به تلگرام، بزرگ‌ترين پلتفرم پيام‌رساني مستقل دنيا خوش آمديد...وقتي ديگران شما را مأيوس مي‌کنند، ما چنين کاري نخواهيم کرد.»
پيام‌رسان سيگنال هم در توييتر اعلام کرد روز دوشنبه هم‌زمان با قطعي فيس‌بوک، واتس‌اپ و اينستاگرام، ميليون‌ها کاربر به اين پيام‌رسان پيوسته‌اند.
عده‌اي از کاربران هم براي عقب نماندن از قافله کاربران دنياي مجازي به سمت اپليکيشن‌هايي چون توييتر و تيک‌تاک روي آوردند. حتي وايبر هم که روزگاري براي خودش پيام‌رسان محبوبي به حساب مي‌آمد و در اين چند سال تقريبا به فراموشي سپرده شده بود از اين فرصت استفاده کرد و از کاربران دعوت کرد با پيوستن به اين شبکه به راحتي با دوستان خود در ارتباط باشند.
عذرخواهي ميلياردر جوان جهان
با حل شدن اختلالات و برگشت فيس‌بوک، واتس‌اپ و اينستاگرام به دايره شبکه ارتباطات، فيس‌بوک در بيانيه‌اي در توييتر گفت: «براي جامعه عظيمي از مردم و مشاغل در سراسر جهان که به ما وابسته هستند، متأسفيم.»
مارک زاکربرگ مؤسس و بنيان‌گذار شرکت فيس‌بوک هم بدون اشاره به علت اين اختلال و طولاني شدن آن صرفا با يک عذرخواهي نسبت اين اتفاق واکنش نشان داد. او با انتشار پستي در فيس‌بوک ضمن دادن خبر بازگشت پلتفرم‌هاي اين کمپاني به حالت عادي از کاربران به خاطر اختلال به‌وجود آمده عذرخواهي کرد: «به‌خاطر اختلال امروز عذرخواهي مي‌کنم. مي‌دانم تا اندازه‌اي براي برقراري ارتباط با افرادي که به آن‌ها اهميت مي‌دهيد، به سرويس‌هاي ما تکيه داريد.»
اين تقريبا عادت فيس‌بوک است که در مورد علل بروز مشکلات اظهارنظر نکرده و پس از رفع آن بدون توضيحي به ادامه کار خود بپردازد. مثلا در سال 2019 که فيس‌بوک خاموشي مشابهي را تجربه کرد پس از رفع مشکل فقط در اين حد به کاربران خود توضيح داد که با مشکلي در حين عمليات معمول تميز و نگهداري روبرو بوده است.
البته تيم مهندسي فيس‌بوک در يک پست وبلاگي گوشه‌اي از اين قضيه را براي کاربران شرح دادند و اعلام کردند: «تيم‌هاي مهندسي ما دريافتند که تغييرات پيکربندي در روتر‌ها که ترافيک شبکه را بين مراکز داده ما هماهنگ مي‌کند، باعث ايجاد مشکلاتي در اين ارتباط شده است. اين اختلال در ترافيک شبکه بر نحوه ارتباط مراکز داده ما تأثير مستقيم داشته و خدمات ما را به قطعي کشانده است.» آن‌ها در ادامه هم به اين موضوع اشاره کردند که هيچ مدرکي وجود ندارد که نشان دهد به علت اين قطعي داده‌هاي کاربران به خطر افتاده باشد.
افشاگري قبل از وقوع حادثه
اختلال و قطعي تنها مشکل اين روزهاي شرکت فيس‌بوک نبود. افشاگري‌هاي «فرانسيس هوگن» از مهندسان و مدير سابق بخش محتواي فيس‌بوک، درگيري ديگري است که شرکت فيس‌بوک چندوقتي با آن روبروست.
هوگن پس از ترک فيس‌بوک در ماه مه، مجموعه اسنادي از اين شرکت را در اختيار وال استريت ژورنال قرار داده که نشان مي‌دهند فيس‌بوک منافع اقتصادي را به منافع عمومي ترجيح مي‌دهد.
در بخشي از اين گزارشات آمده فيس‌بوک تحقيقاتي روي کاربران شبکه اينستاگرام انجام داده تا تأثير مطالب آن را روي نوجوانان دريابد. برطبق اين تحقيقات فيس‌بوک مي‌داند که اينستاگرام براي دختران جوان سمي است. آنچه در اين تحقيقات آمده نشان مي‌دهد از هر پنج دختر يک نفر اين برنامه را مسئول بدتر شدن مشکلات مربوط به بدن مي‌داند و 6 درصد هم گفته‌اند که مي‌خواهند خود را به خاطر آن بکشند. 32 درصد دختران گفته‌اند که اينستاگرام ناامني آن‌ها را بدتر کرده است. تحقيقات فاش شده توسط وال استريت ژورنال نشان مي‌دهد که حداقل از سال 2019 به فيس‌بوک هشدار داده شده است که اينستاگرام به تصور بدن دختران جوان آسيب مي‌رساند. اين افشاگري‌ها مي‌گويد اين تحقيقات به زاکربرگ عرضه شده اما او هم‌چنان به کنگره رفته و فيس‌بوک را براي سلامت روان جوانان مفيد مي‌داند.
اين البته تنها بخشي از افشاگري‌هاي فرانسيس هوگن است و اسناد او موضوعات ديگري مثل تشديد خشونت‌هاي قومي توسط اين شبکه را نيز دربرمي‌گيرد. اين کارمند سابق فيس‌بوک از قانون‌گذاران آمريکايي خواست که قوانيني براي اين شرکت تنظيم کند. او بعد از قطعي فيس‌بوک در مجلس سنا حاضر شد و گفت: «براي بيش از 5 ساعت از فيس‌بوک براي دامن زدن به تفرقه‌ها، بي‌ثبات کردن دموکراسي‌ها و ايجاد حس بد در زنان نسبت به بدن‌هايشان استفاده نشد.»
اگر اين 6 ساعت تمام نمي‌شد!
در بين برنامه‌هايي که با قطعي 6 ساعته روبرو بودند اينستاگرام به دليل ويژگي‌هاي منحصربه‌فرد، قضيه‌اش کمي متفاوت‌تر بود و شايد اختلالش بيش از ساير رقفايش به چشم مي‌آمد. همه ما ساعت‌هاي بسياري از زندگي مجازي‌مان به گشت و گذار در صفحات هزاررنگ اينستا مي‌گذرد. حالا تصور کنيد بعد از اين 6 ساعت ديگر اينستاگرام بالا نمي‌آمد و براي هميشه از دسترس ما خارج مي‌شد، به نظرتان چه اتفاقي مي‌افتاد؟ ناراحت مي‌شديم يا خوشحال؟
هرچند که اين اتفاق رخ نداد و ما دوباره به آغوش اين اپليکيشن برگشتيم اما خارج شدن شبکه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌ها از گردونه رقابت خيلي هم دور از ذهن نيست. نمي‌دانم پيام‌رسان وايبر را به خاطر داريد يا نه؛ پيام‌رساني که روزگاري يکي از پرطرفداران‌ترين پيام‌رسان‌ها بود و کاربران زيادي را جزو خانواده خود داشت اما حالا کمتر نام و نشاني از او در فضاي مجازي مي‌شنويم. اين اتفاق ممکن است براي هرکدام از پيام‌رسان‌ها و شبکه‌هاي اجتماعي نيز دير يا زود رخ دهد و آن‌ها از گردونه رقابت کنار گذاشته شوند. طبق نظر برخي از کارشناسان عمر مفيد بهترين شبکه‌هاي اجتماعي ده سال است و بعد از آن کم‌کم بايد غزل خداحافظي را سر داده و جاي خود را به شبکه ديگري بدهند. به نظر مي‌رسد کم‌کم دارد چنين اتفاقي براي اينستا روي مي‌دهد. طبق پژوهش گسترده تانکوکسکا نرخ رشد اين شبکه در سال‌هاي اخير بسيار جزئي بوده و قشري مثل قشر نوجوان ترجيح مي‌دهند در فضاي ديگري مثل تيک‌تاک زيست مجازي خود را دنبال کنند. از سوي ديگر حرف و حديث‌ها درباره اين شبکه بسيار است و اطلاعات بي‌شماري از تأثيرات بد اين شبکه بر جامعه وجود دارد. برطبق نتايج برخي پژوهش‌ها اين شبکه عنوان «نفرت‌انگيزترين شبکه اجتماعي» را به خود اختصاص داده است و کاربراني که دلشان مي‌خواهد اين اپليکيشن را از گوشي‌هاي خود پاک کنند بيش از هر برنامه ديگري است. ماجراي اين قطعي خوب يا بد به پايان رسيد اما به نظر مي‌رسد در آينده‌اي نه‌چندان دور بايد از اينستاگرام و خرده‌فرهنگ حاکم بر آن خداحافظي کرده و به فضاي جديدي کوچ کنيم جايي که در آن به‌احتمال زياد مدهاي جديدي براي به اشتراک‌گذاري لحظات زندگي در اختيارمان خواهد گذاشت و خيلي از مدل‌هاي اشتراک‌گذاري اينستايي به فراموشي سپرده خواهد شد.