عاطفه میرافضل
شهرت قبرستان وادی‌السلام به مناسبت‌های گوناگون است. هم در قسمت شمال حرم امیر مؤمنان علی‌علیه‌السلام قرار دارد و فضایی معنوی است و هم با بیش از 5 میلیون قبر، بزرگ‌ترین قبرستان دنیا به شمار می‌آید. وادی‌السلام اوج نمایش عدالت است چراکه در ان پادشاهان، رئیسان و وزیران، فقیران و قربانیان، اغنیا و فقرا بی خط‌کشی در کنار یکدیگر دفن شده‌اند.
کلمه «وادی» در عربی به معنای سیل‌گاه و جایی است میان دو کوه و آبراهی که سیلاب در آن جاری می‌شود و اندک‌اندک در زمین فرو می‌رود. در فارسی، این کلمه را برای بیابان و صحرا به کار می‌برند. و کلمه «السلام» نزد مسلمانان از اسماء الهی است و در عربی به‌معنای سلامت از آسیب و آفات ظاهری و باطنی است. کلینی روایتی درباره این قبرستان از امام علی‌علیه‌السلام نقل کرده که در آن، از کلمه «وادی السلام» برای اشاره به آن استفاده شده است.
ادیب‌الملک این قبرستان را چنین توصیف می‌کند:
«باطن آن قبرستان معلوم است که بهشت جاودان است و مکان ارواح مومنان لیکن در ظاهر نیز قبرستانی به آن شکوه و به آن طراوت و روح در ربع مسکون نیست و مقبره مطهر هود و صالح و پیغمبر در آنجاست.»
برخی منابع درباره سبب نام‌گذاری قبرستان وادی‌السلام برآنند که این نام را پیامبر اسلام‌صلی‌الله‌علیه‌وآله و سلم و بلکه جبرئیل بر آن نهاده به این معنا که مدفون در این قبرستان از محاسبه و عذاب عالم برزخ معاف و در سلامت است.۱
برخی از این روایات عبارتند از:
ـ در تفسیر عیاشی روایتی نقل شده است که بنابر آن، پیامبر‌صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در شبِ معراج همراه جبرئیل به کوفه و وادی السلام رفته و در آنجا نماز گزارده است. بنابر این نقل، وادی السلام نمازگاه حضرت آدم و پیامبران بوده است.۲
ـ کلینی، روایتی را از امام‌علی‌علیه‌السلام در مورد این قبرستان نقل کرده است. در این روایت، امام‌علی‌علیه‌السلام همراه یکی از اصحاب خویش، به وادی السلام می‌رود و در آنجا می‌فرماید: «...مَا مِنْ مُؤْمِنٍ یمُوتُ فِی بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِیلَ لِرُوحِهِ الْحَقِی بِوَادِی السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ؛۹ هیچ مومنی در جایی از زمین نمیرد مگر آنکه به روح او فرمان دهند که به وادی‌السلام آید. اینجا، نقطه‌ای از بهشت است.»
ـ همچنین روایت است که این مکان، نخستین جایی در زمین بوده که خدا را در آن عبادت کرده‌اند.۳
ـ روایاتی نیز از امام‌علی‌علیه‌السلام درباره علاقه آن حضرت به شهر نجف و وادی‌السلام و دفن در این شهر و قبرستان نقل شده است؛ مانند روایتی که آن حضرت از خدا خواسته است مدفن او را در این شهر قرار دهد. ۴
بر پایه یافته‌های آماری جدید هم‌اینک قطعا آمار ساکنان وادی‌السلام بین ۵ تا ۷ میلیون است. قبرستان وادی‌السلام وابسته به پیروان همه ادیان ومذاهب و باورها از جمله مسیحی، یهودی سنی وشیعه و آیین‌های دیگر بوده است.
این
قبرستان از جنوب به حرم علی بن ابی‌طالب و خیابان اصلی نجف ـ کوفه (شارع علی‌بن‌ابیطالب)
از شرق به جاده نجف ـ کربلا، از شمال به منطقه حی المهندسین و غرب به دریای سابق
نجف محدود می‌گردد.
بناهایی در قلب آرامستان
غیر از مدل‌های خاص قبوری که در این قبرستان موجود است و این فضا را پر رمزوراز می‌کند
اماکنی نیز در آن ساخته‌اند که همواره کانون توجه زائران شیعه بوده‌اند. همچنین بر
فراز برخی قبور بزرگان، بناهایی ساخته شده که ارزش مذهبی، تاریخی و هنری دارند
نظیر:
مقبره هود
و صالح
بنابر برخی روایات مرقد دو پیامبر آسمانی، هود و صالح نیز در این قبرستان واقع
است. در وادی‌السلام دو مقبره منسوب به این دو پیامبر است. بر این دو مقبره ابتدا
به کوشش علامه بحرالعلوم گنبد و بنایی از گچ و سنگ ساخته شد و در ۱۳۳۷ هجری قمری
بنای آن به همت یکی از نیکوکاران ایرانی تجدید و گنبد آن نیز کاشی کاری شد.
مقام
امامان
در بخش شمالی وادی السلام جایی موسوم به مقام امام‌مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف
و امام‌صادق‌علیه‌السلام وجود دارد. در آنجا ساختمانی نسبتا کهن با دو تابلو و
گنبدی به رنگ آبی قرار دارد که مکان نماز آن دو امام را مشخص می‌کند. در داخل
ساختمان چاهی است معروف به «بئر امام‌مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فذجه‌الشریف» و اطراف آن
را چند قبر فرا گرفته است. گویند امام‌مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف را در این
مکان مشاهده کرده‌اند.
بنای این ساختمان به کوشش علامه بحرالعلوم برپا شده است. این بنا تا ۱۳۱۰ ق باقی
بود که در آن سال فردی نام سیدمحمد خان آن را تجدید بنا کرد و اکنون به همان صورت
باقی است. او هم چنین گنبدی با کاشی‌های آبی رنگ بر این مقام احداث کرد.
در داخل بنا، سنگی وجود دارد که زیارت حضرت حجت بر آن حک شده است. تاریخ کتابت این
سنگ ۱۲۰۰ ق است. از امام‌صادق‌علیه‌السلام نقل شده: «هرکس حرم جدم را زیارت کرد،
دو رکعت نماز بخواند و دوباره دو رکعت نماز دیگر و آنگاه دو رکعت دیگر بخواند.
اولین آن بر در محل قبر امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام و دومین در محل رأس‌الحسین و
سومین در محل منبر حضرت مهدی‌عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف.»
داخل
این مکان، مقام دیگری وجود دارد که به امام‌صادق‌علیه‌السلام منسوب است. از وجه‌تسمیه
این مقام اطلاعی در دست نیست. حدود یک کیلومتری غرب حرم، کنار دریاچه «بحرالنجف»
به فاصله حدود ۲۵۰ متر و کنار بقعه صافی صفا مسجد و مقامی به یاد بیتوته و نماز
امام‌سجاد‌علیه‌السلام، احداث شده است.
این مسجد کوچک گنبد و دیوارهای کاشی کاری دارد و داخل آن محرابی به عنوان محل نماز
امام‌سجاد تعبیه شده است. گویند زمانی که ایشان برای زیارتقبرمطهر امام‌علی‌علیه‌السلام
به نجف آمد در این مکان نماز گزارد و بیتوته کرد.
در دوران صفویه، بنایی در این مکان ساختند که تاکنون پابرجاست. در پایان حکومت
عثمانی‌ها، این بنا تعمیر شد و در محراب آن سنگ زیبایی قرار گرفت که حروف مقطعه
روی آن نقش بسته است. البته معنای آن برای کسی روشن نیست.
مشاهیر مدفون
شهرت این قبرستان به دلیل وجود روایاتی است که این قبرستان را محل رجعت تعدادی از پیامبران و امامان مومنین در روز رجعت می‌دانند. در روایات آمده که ارواح مؤمنین در این قبرستان گرد هم می‌آیند و یک فرشته روح مومن را بعد از مرگ به قبرستان وادی السلام می‌آورد و هرکس در این قبرستان دفن شود، عذاب قبر از او برداشته می‌شود. پیامبر اکرم‌صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام چنین می‌گوید: تو برادر من هستی، وعده دیدار من و شما در وادی‌السلام است. ۵
بسیاری از مشاهیر دینی، سیاسی و اجتماعی شیعه به وصیت خود یا به خواست نزدیکانشان، در این قبرستان دفن شده‌اند. سید جمال الدین گلپایگانی، سیدمحمد باقر صدر، سید جمال‌الدین اَفجِه‌ای، سیدعلی قاضی‌طباطبایی، رئیسعلی دلواری، محمدحسین کاشف‌الغطاء، محمدرضا تنکابنی و سیدمحمد باقر حکیم از این جمله‌اند.
منابع
۱ـ براقی، تاریخ‌النجف، ۲۰۰۹ میلادی، صفحه ۲۴۳.
۲ـ عیاشی، تفسیر عیاشی، ۱۳۸۰ قمری، جلد ۲، صفحه ۱۴۶.
۳ـ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۴ قمری، جلد ۲۲، صفحه ۳۷.
۴ـ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ قمری، جلد ۲، صفحه ۲۳۸.
۵ـ کافی، جلد 3، صفحه 131؛ بحارالانوار، جلد 6، صفحه 198؛ جلد 53، صفحه 97.