فاطمه اقوامی
دنیای ارتباطات ما هر روز رنگ عوض میکند و شکل و شمایل تازه‌ای به خود می‌گیرد. این تغییر و تحولات در دنیای مجازی با سرعت و فراگیری بیشتری روی می‌دهد. حالا در جدیدترین مدل، با تصاویر و ویدئوهای بامزه و بعضا معروفی در فضای مجازی روبرو هستیم که برای رساندن مفاهیم و حرف‌های مختلف دست به دست می‌شوند و واقعا هم در اکثر موارد از کلمات و واژگان بهتر عمل کرده و خیلی خوب و ملموس آنچه قرار است بیان شود را به ما منتقل می‌کنند تازه بیشتر اوقات لبخندی هم بر لبانمان می‌نشانند. «شهاب حسینی» در سکانسی از فیلم «جدایی نادر از سیمین» که عصبانی است و عده‌ای جلوی او را گرفته‌اند نمونه‌ای معروف و آشنا از این مدل تصاویر است که بی‌شک تاکنون بارها در فضای مجازی برای واکنش به برخی اتفاقات یا بیان برخی از حرف‌ها آن را دیده یا به اشتراک گذاشته‌اید. به چنین طرح‌هایی که در دنیای مجازی به نوعی فرهنگ تبدیل شده و تقریبا همه ساکنان این دنیای رنگارنگ از آن استفاده می‌کنند، «میم» می‌گویند. البته داستان میم‌ها به همین تصاویر فانتزی مورد استفاده ما محدود نیست و با پیوستگی عمیقی با فرهنگ دارد و مفهوم گسترده‌تری پشت آن است که می‌خواهیم این هفته ماجرای این میم‌ها را با هم دنبال کنیم.
تقلید شده
واژه Meme که امروز استفاده میشود خلاصه شده Mimeme است. این واژه در زبان یونان باستان با تلفظ Mimema به کار می‌رفته و چیزی که تقلید شده معنا میشود. این واژه هم‌وزن کلمه جین انگلیسی ـ با تلفظ فرانسوی ژن ـ برای تشریح انتشار و گسترش پدیده‌های فرهنگی ابداع شده است. لغت‌نامه پیوسته آکسفورد «میم» در این‌گونه تعریف میکند: «یک عنصر از فرهنگ یا نظام رفتاری که با استفاده از یک ابزار بدلی یا غیر ژنتیکی از یک شخص به دیگری انتقال می‌یابد.» در تعریف دیگری درباره میم آمده است: «یک عکس، ویدئو یا ... که قادر است به صورت الکترونیکی از یک کاربر اینترنت به کاربر دیگر انتقال یابد.»
میم به‌عنوان یک تکرار‌کننده فرهنگ و واحدی برای تکامل فرهنگی تعریف میشود. یعنی عنصری از فرهنگ مانند سنت، باور، ملودی یا حتی مد که می‌تواند در ذهن بماند و از طریق حافظه به ذهن فرد دیگری انتقال پیدا کند. میم‌ها از طریق همین انتقال ذهنی تکثیر می‌شوند و در ذهن‌ها می‌نشینند.
آهنگ‌ها، تکیهکلامها، مدهای لباس و... نمونه‌های میم هستند. حتی مثلا در معماری طرح ستون‌ها، سرستون‌ها، طاق‌ها و غیره را می‌توان میم‌هایی به شمار آورد که در طول دوران‌های مختلف تاریخی در ساختمان‌ها و نمای آن‌ها تکرار شده‌اند.
ژن خودخواه
اندیشه «میم» برای نخستین بار توسط «داوکینز» در کتاب «ژن خودخواه» مطرح شد. به نظر او میم واحدهای فرهنگی تکاملی است که شبیه ژن‌ها در محیط زیستی عمل میکند. وی واژه میم را به‌عنوان مفهومی در مطالعات تکاملی برای توصیف گسترش افکار، عقاید، پخش ایده‌ها و پدیده‌های فرهنگی، به‌عنوان واحد پایه اطلاعات به کار برد یعنی میم‌ها را متناظر با ژن‌ها مفهوم‌سازی کرد.
ژن‌های زیستی، میم‌های فرهنگی
میم به معنای یک عنصر فرهنگی تکثیرپذیر است که اشاره کردیم با الهام از مفهوم ژن در زیست‌شناسی ابداع شده است. یعنی همان‌طور که ژن‌ها واحد وراثت و واحد انتشار اطلاعات زیستی هستند میم‌ها هم به عنوان واحد انتشار اطلاعات فرهنگی به‌شمار می‌روند. این مسأله به این معناست که چنانچه ویژگی‌های فیزیکی یک جاندار از طریق ژن‌هایش منتقل میشود، میم‌ها هم می‌توانند واسطه انتقال ویژگی‌های فرهنگی باشند. میم که با لفظ مِم هم به کار می‌رود واحد بنیادی از نظرات، نمادها و یا کنش‌های فرهنگی است که از طریق گفتار، نوشتار، رفتار، رسوم و سایر پدیده‌های قابل تقلید، می‌تواند از یک ذهن به اذهان دیگر منتقل شود. به خاطر اینکه میم‌ها توانایی همانندسازی فرهنگ را دارند، معادل ژن در ژنتیک به کار رفته است.
میمتیک
انتقال اطلاعات از ذهنی به ذهن دیگر مشابه جریان تکامل زیستی و عمل وراثت، از طریق مکانیسم‌هایی چون بازتولید، توزیع، جهش و انتخاب طبیعی انجام می‌گیرد. در تکامل زیستی با ژن‌ها به‌عنوان واحد اطلاعات زیستی طرف هستیم و در انتقال اطلاعات با واحد اطلاعات غیر زیستی یعنی میم. میم‌ها به‌عنوان الگوی تکاملی برای انتقال اطلاعات استفاده می‌شوند و علم میمتیک هم علمی است که به‌طور نظری و تجربی همانندسازی، توسعه، توزیع و تکامل میم‌ها را بررسی و مطالعه میکند.
در یک نگاه کلی به نظر می‌رسد نظریه و علم میمتیک می‌تواند در بهبود فهم، پیشگویی و کنترل مسائل مهم اجتماعی وابسته به انتشار ایده‌ها و رفتارها به کار گرفته شود.
میم‌ها چگونه شیوع می‌یابند؟
اشاره شد که از طریق میم‌ها فرآیند تکوین فرهنگ، تطور و انتقال آن بیان میشود و میم‌ها واحدهای اطلاعاتی هستند که از طریق تعامل اجتماعی و هم‌کنشی در ذهنیت جمعی جریان می‌یابد. برای انتقال میم‌ها شیوع آن‌ها راه‌های متنوع و مختلفی تعریف شده است که در ادامه به چند مورد از آن‌ها که توسط پژوهشگران گردآوری شده می‌پردازیم:
ـ ارتباط: یکی از راه‌های جابه‌جایی میم‌هاست. همه ارتباطات روزمره ما و تأثیر و تأثرها دارای ماهیت میمتیک هستند.
ـ همانندسازی: انسان‌ها رفتارهایی که می‌بینند همانندسازی می‌کنند. این مفهوم به معنای تقلیدی است که در مفاهیم روان‌شناختی وجود دارد نه تقلید کورکورانه. تقلید به این مفهوم می‌تواند شکل سازنده و مثبت داشته باشد و با خلاقیت و ایجاد ارزش افزوده همراه باشد و باعث توسعه و تنوع فرهنگ شود.
ـ تجربه: تجربه زیستن در هر جامعه‌ای خوب و بد خیلی از مسائل را برای ما تعریف میکند و به ما می‌گوید چه کاری انجام بدهیم و چه کاری انجام ندهیم. مثلا تجربه زیستن در جامعه‌ای که فرد بعد از رعایت قوانین دیر به مقصد می‌رسد و دیگران به او به چشم یک فرد بی‌عرضه نگاه می‌کنند، القا میکند که فرد باید با زرنگی کار خود را پیش ببرد نه با رعایت قوانین. و به این شکل جابه‌جایی میم‌ها اتفاق می‌افتد.
ـ خاطره‌ها: درست مثل تجربه خاطره‌های زیستن در یک جامعه هم میم‌های خاصی را منتقل میکند.
ـ یادگیری: صورت دیگر انتقال میم‌ها یادگیری است؛ یادگیری برای زیستن متفاوت و با ارزش‌ها و خلقیات دیگر. مردم می‌توانند یاد بگیرند طور دیگری ببینند و طور دیگری زندگی کنند. همه جای دنیا با تغییر پیش رفته است.
از تکیهکلامها تا میم‌های اینترنتی
دیالوگ ماندگار «من چی کاره بیدم؟!» سریال پاورچین یادتان هست؟! این دیالوگ یکی از هزاران دیالوگی بود که بعد از پخش یکی از سریال‌های پربیننده تلویزیون تا مدت‌ها سر زبان‌ها افتاده بود و در موقعیت‌های مختلف توسط مردم مورد استفاده قرار می‌گرفت. این اصطلاحات مثل همین ویروس کرونای امروز سرعت نشر و انتقال فراوانی داشت و در مدت کوتاهی همه را آلوده خود می‌کرد طوری که کمتر کسی را پیدا می‌کردید که حداقل یکبار از این اصطلاحات استفاده نکرده باشد اما بعد از مدتی استفاده از دیالوگی خاص فروکش می‌کرد و اصطلاح دیگری جای آن را می‌گرفت. البته این ماجرا همین حالا هم رواج دارد. چند لحظه فکر کنید همین چند وقت اخیر چند بار تکیه کلام سریال‌های نون‌خ یا زیر خاکی به گوشتان خورده است؟
با ورود اینترنت، موبایل و به صورت کلی رونق فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی که به سرعت در سطح جوامع فراگیر شدند، نسل جدیدی از میم‌ها به عنوان میم‌های اینترنتی به وجود آمدند که درست مثل همان تکیهکلامها به سرعت شیوع پیدا می‌کنند. میم‌های اینترنتی ایده‌هایی هستند که با اقتباس از یک واژه اصلی جالب توجه یا مهیج به قصد اینکه تبدیل به میم شوند ساخته می‌شوند یا ایده‌هایی هستند که به سادگی مشهور شده و در فضای مجازی گسترش می‌یابند.
فضای مجازی این قابلیت را دارد که می‌تواند در مدت زمانی کوتاه میم‌ها را با جمعیت متنوعی از کاربران در سرتاسر جهان به اشتراک بگذارد. در این فضا کاربران با محتوا یا کلیپ‌های وایرال بسیاری روبرو می‌شوند. وایرال به معنای ویروسی به مطالب یا ویدئوهایی گفته میشود که به‌سرعت در بین کاربران پخش میشود و کاربران به‌خاطر جذابیت یا مهم بودن آن را به اشتراک می‌گذارند و همان طور که در بالا هم اشاره شد درست مانند یک ویروس همه‌گیر میشود و در عرض چند ساعت همه کاربران را آلوده میکند. البته ویروسی از جنس محتوا که در دنیای دیجیتال وجود دارد. چالش‌هایی مانند چالش مانکن، سطل یخ، باز کردن در بطری با پا، نمایش محتویات کیف، عکس بدون آرایش و... هم که هر از گاهی افراد را درگیر خود میکند هم از همین مدل محتواهای وایرال شده و میم‌هایی موجود در فضای مجازی است.
میم‌های اینترنتی می‌تواند هر چیز باشد؛ تصویر، ویدئو، هشتگ، کلمه یا عبارت و حتی یک غلط املایی. این میم‌ها ایده‌ها و مفاهیمی هستند که در بستر شبکه‌های اجتماعی، بلاگ‌ها، ایمیل‌ها و به صورت کلی در فضای مجازی و نت از طریق اشتراک‌گذاری در سطح جامعه پخش شده و از شخصی به شخص دیگر گسترش پیدا می‌کنند.
میم‌ها مثل یک ویروس یک دفعه سرو کله‌شان در محیط وب و شبکه‌های مجازی پیدا شده، انتقال یافته و منتشر می‌شوند. آن‌ها می‌توانند هر چیزی در محیط وب باشد مثل یک جوک، عکس، کارتون، ویدئو کلیپ و... . میم‌ها همان طور که دست به دست میشود و گسترش می‌یابد، ممکن است تغییراتی هم پیدا کند و به اصطلاح نمو یابد. این کار توسط ویرایشی که کاربران روی محتوای آن انجام می‌دهند یا چیزی به آن اضافه می‌کنند، صورت می‌گیرد.
میم‌های وطنی و خارجی
براساس اطلاعات به دست آمده «نوزاد رقصنده» یکی از اولین نمونه‌های میم اینترنتی بود که در سال 1996 با ارسال ایمیل‌های زنجیره‌ای مثل یک ویروس به سرعت منتشر شد و به محبوبیت رسید.
ادامه روند نشر و گسترش میم‌ها ادامه داشت تا جایی که حالا اگر در فضای نت و شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص اینستاگرام چرخ کوتاهی بزنید با میم‌های بسیاری روبرو می‌شوید که بارها در موقعیت‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته‌اند. انتشار چندین باره میم‌ها باعث شکل گرفتن یک الگوی رفتاری در فضای مجازی میشود. در نتیجه وقتی کسی در موقعیت مشابه قرار گرفت از همان تصاویر و عبارات یا به صورت کلی میم‌ها استفاده می‌کنند.
میم‌هایی که این روزها در فضای مجازی برای انتقال مفاهیم به کار بسته میشود تنوع بسیاری دارند. حتی مثلا یک تصویر ثابت به وسیله ویرایش کاربران و قرار دادن عناوین و زیرنویس‌های متنوع به آن در مدل‌های مختلف به کار بسته میشود. یکی از مشهورترین میم‌ها تصویر بچه‌ای است که مشت‌هایش گره کرده و حالت چهره‌اش نشان از به دست آوردن چیزی یا کسب موفقیتی دارد. این میم که Success kid نام دارد بارها با اضافه کردن جمله‌ای متفاوت در کنار تصویر از سوی کاربران شبکه‌های اجتماعی در موقعیت‌های مختلف به کار گرفته شده است.
اما تصویر چهره خاص «لئوناردو دیکاپریو» بازیگر مشهور هالیوودی در سکانسی از فیلم «جانگوی آزاد شده» و «گتسبی بزرگ» را شاید بتوان پرتکرارترین میم این روزها معرفی کرد که در بسیاری از مکالمات روزمره و در واکنش به برخی حرف‌ها و اتفاقات به کار گرفته میشود.
برخی میم‌های فضای مجازی مثل همین چهره دیکاپریو که برای همه شناخته شده و قابل فهم است در بین کشورها و فرهنگ‌های گوناگون قابلیت استفاده دارد اما بعضی میم‌ها فقط در محدوده فرهنگی خاص قابل استفاده‌اند چون صرفا برای مردم آن فرهنگ شناخته شده و قابل درک است مثل همین میم‌های وطنی خودمان. بی‌شک شما هم بارها لابه‌لای مطالب و محتواهای فضای مجازی به میم‌هایی که از «شهاب حسینی» در فیلم‌های مختلف ساخته شده برخورده‌اید مثل میم معروف چهره عصبانی او در سکانسی از فیلم «جدایی نادر از سیمین». آنقدر با تصویر این سکانس و سکانس فیلم‌های دیگر این بازیگر میم ساخته شده که شما تقریبا در هیچ موقعیتی دست خالی نمی‌مانید و می‌توانید حتی مثلا برا دست شستن در روزهای کرونایی از آن استفاده کنید.
هرچند از نظر تعداد میم‌های ساخته شده در فضای مجازی تقریبا شهاب حسینی را می‌توان رکورددار به حساب آورد اما به نظر می‌رسد اولین و پیشروترین فرد در فضای میم‌های وطنی «عباس جدیدی» بود که بعد از آن عکس یادگاری کذایی در کنار بستر بیماری منصور پورحیدری میم‌هایش به سرعت در فضای مجازی دست به دست شد.
«نوید محمدزاده» در فیلم ابد و یک روز، «پرویز پرستویی» فیلم مارمولک، کیان ایرانی و مختار که در کنار هم ایستاده‌اند، «سعید آقاخانی» نون‌خ، شخصیت انیمیشنی که در رختخواب نشسته و بی‌خوابی به سرش زده، خنده دکتر روحانی و... نیز از میم‌های پرتکرار این روزهای فضای مجازی ما هستند که اغلب با رویکرد طنز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
معمولا استفاده از میم‌ها در واکنش به یک رویداد یا اتفاق بیشتر نمود پیدا میکند و تعداد اشتراک‌گذاری آن‌ها به شدت فزونی می‌گیرد مثلا در همین چند روزه که بحث انتخابات در کشور ما مطرح است به‌خصوص در روزهای برگزاری مناظرات کاندیداها شبکه‌های مجازی با حجم گسترده میم‌ها روبرو بود که اکثرا با چاشنی طنز به حرف‌ها و اتفاقات رخ داده در این حوزه واکنش نشان می‌دادند.
میم‌های اینترنتی از کجا می‌آیند؟
میم‌ها به صورت کلی ذخایر الگوی ما هستند که کپی، ترجمه و به هنجار تبدیل می‌شوند و خود را تکرار می‌کنند. آن‌ها از نظر میزان سازگاری و قابلیت یعنی تطبیق با محیط فرهنگی ـ اجتماعی که در آن پخش شده‌اند، متفاوتند. هرچقدر میم‌ها سازگارتر و باقابلیت بیشتر باشند، در منتقل شدن، سرایت کردن به افراد بیشتر و در نتیجه پخش در میان جمعیت بزرگتر موفقت‌تر خواهند بود.
اینکه میم‌ها در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی دقیقا از کجا می‌آیند و چطور ساخته می‌شوند، مشخص نیست اما برای اینکه در این فضای چیزی به عنوان میم شناخته شود، لازم است جنبه ویروسی داشته باشد و به شدت انتشار یابد و به اشتراک گذاشته شود. میم‌ها باید قابلیت بازگو کردن آنچه مدنظر است را داشته باشند، طنزآمیز بودن را می‌توان ویژگی دیگر میم‌های اینترنتی دانست. جاذبه داشتن و خوشایند بودن هم دو عنصر تأثیرگذار در موفقیت یک میم است. برخی از میم‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که خیلی از ما بدون توجه به اینکه از کجا آمده‌اند و چطور ساخته شده‌اند، آن‌ها را دست به دست کرده و با شور و شوق برای هم ارسال می‌کنیم.
پژوهشگران برای تبدیل شدن محتوا در قالب میم در شبکه‌های اجتماعی مؤلفه‌های زیر را برشمرده‌اند:
ـ محتوایی که بر گذراندن حال تأکید و به کوتاه بودن زندگی اشاره دارد مثل اشعار خیام
ـ محتوایی که امکان محقق شدن رؤیاهای ما را یادآوری میکند. مثل جملات کوتاه و مثبت‌اندیشانه
ـ محتوایی که باور به چیزهایی بزرگتر و ارزشمندتر از خودمان را نشان می‌دهد. مثل حفظ محیط‌زیست و کمک به فقرا
ـ محتوایی که نکات ساده و مهم فراموش شده را یادآوری میکند. مثل عادات کوچک زندگی
ـ محتوای خنده‌دار
ـ مؤلفه‌های تبدیل شدن محتوا در قالب میم در شبکه‌های اجتماعی
ـ محتوای عجیب مثل کلیپ حوادث
ـ محتوای نوستالژیک مثل عکسهای قدیم تهران
ـ محتوای داستانی
ـ محتواهایی که مفروضات مخاطب را تأیید میکند
ـ محتوای افشاگرانه و اینکه قرار است چیزی فاش شود نیز معمولا مورد استقبال مردم قرار می‌گیرد. همان طور که همیشه کوله سیاستمداران از این نوع محتوا پر است.
البته در تبدیل شدن یک تصویر یا مطلب و ... به میم‌های اینترنتی نباید از عنصر شانس غافل شد. بدون شک حدس اینکه چه چیزی می‌تواند آنقدر دست به دست شده و انتشار یابد که تبدیل به میم شود کار آسانی نیست.
منابع:
ـ بررسی پدیده میم‌های اینترنتی، محمد نیک‌ملکی، وب‌سایت خبرگزاری صدا و سیما
ـ نظریه میمتیک یا تکامل فرهنگی و رابطه آن با علم اطلاعات و دانش‌شناسی، اسماعیل مصطفوی، دکتر مرتضی کوکبی
ـ نگاشت میمتیک و تبارشناسی فرهنگ سازمانی گوگل، فرزاد فشارکی، حامد دهقانان
ـ سرزمین میم‌ها، هفته‌نامه فجازیست