مریم کمالی‌نژاد
یکی از فعالیت‌های مهم کودکان که باید به آن پرداخته شود، کتاب خواندن و انس با مطالعه است. بسیاری از والدین حتی زمانی که فرزندشان، جنین است و به دنیا نیامده با خواندن کتاب داستان، ارتباط خوبی با او برقرار می‌کنند و طبق یافته پژوهشگران این کار اثرات خوبی بر روی جنین دارد از جمله آشنایی با صدای والد و آرامش یافتن است.
این روزها که تعطیلات ناشی از کرونا را پشت سر گذاشتیم و تعطیلات و فراغت تابستان را پیش رو داریم، به مطالعه و کتاب خواندن کودکان به عنوان فعالیتی مثمر ثمر و حتی واجب، نگاهی متفاوت پیدا کرده‌ایم و می‌خواهیم که کودکانمان بیش از گذشته به این کار بپردازند. اما برخی از والدین نمی‌دانند چه کتابی برای کودکشان تهیه کنند. کدام کتاب برای کدام سن و سال مناسب است و آیا هر کتابی که نام کودک را یدک می‌کشد، واقعا مناسب کودک است؟ ما در این نوشتار می‌خواهیم معیارهایی را برای انتخاب کتاب کودک با هم مرور کنیم که این‌بار با حضور در کتاب فروشی، گیج نشوید و معیارهای مناسب را گوشه ذهنتان داشته باشید.
کتاب چه کمکی به کودک می‌کند؟
کتاب‌های زندگی‌های نزیسته ما هستند. داستان‌هایی که تجربه نکردیم، اما می‌توانیم با آن‌ها رشد کنیم. شعرهایی که کمک می‌کنند تا کودک یادگیری را تسریع ببخشد. کتاب‌ها با ماجراهایشان دست کودکتان را می‌گیرند و او را در شرایطی قرار می‌دهند که ممکن است مشابه آن را تجربه کند، یا هرگز آن را تجربه نکند، اما یاد بگیرد که چطور باید در شرایط مختلف با احساساتش در صلح باشد و کنترلشان کند. یاد می‌گیرد آدم‌های زیادی با داستان‌های مختلفشان در دنیا وجود دارند، با فرهنگ و زبان متفاوت و تمام این‌ها در رشد روانی و شخصیتی کودک شما بسیار مؤثر است. کودکان کتاب‌خوان اغلب دایره لغات گسترده‌تری دارند، بهتر صحبت می‌کنند، در درک دروس مدرسه موفق‌ترند، بهتر احساساتشان را بروز می‌دهند و یا کنترل می‌کنند. کتاب‌ها تمرکز کودکان را افزایش می‌دهند چون او با مطالعه کردن تمرین تمرکز و توجه می‌کند. خوب دیدن و دقت در مشاهده را هم از طریق تماشای تصاویر کتاب و دقت به کلمات نوشته شده، تمرین می‌کند.
معیارهای انتخاب کتاب
1ـ محتوا
مهم‌ترین قسمتی که باید هنگام انتخاب کتاب به آن توجه کنید، محتوای کتاب است. اما چطور؟ لازم است که کل کتاب را بخوانید و بعد آن خریده و دست کودک بدهید؟
ـ چند روز قبل، پدری از کتابی شعری نوشته بود که برای دختر دوساله‌اش می‌خوانده، یک مصرع این شعر که از زبان پدر بود، کاملا به این نکته اشاره داشت که «من دلم می‌خواست تو پسر باشی»! والدین بعضا گمان می‌کنند، همین که چیزی نام کتاب کودک داشت، تأیید شده است، همین که مجوز چاپ گرفته و راهی قفسه های کتاب‌فروشی شده، دیگر مشکل خاصی ندارد. اما بعضا محتوای کتاب های کودک نه‌تنها آموزنده نیست که بدآموزی هم دارد.
ـ در توجه به محتوای کتاب کودک دقت کنید که محتوا ارزش وقت گذاشتن داشته باشد. برخی از داستان‌ها بی‌سرو ته، بدون هیچ نتیجه‌گیری خاص و بسیا ضعیف‌اند. توجه کنید که شما دارید بنیان‌های کتاب‌خوان کردن کودک را می‌سازید و لازم است خاطره خوبی در ذهن کودک از این کار زده شود، اولین کتاب‌هایی که برای کودکان می‌خوانید سلیقه او را رقم می‌زنند و چه بهتر که در انتخاب دقت کنید.
ـ محتوای کتابی که انتخاب می‌کنید با نیازهای کودکتان مرتبط باشد. اگر برای کودکی که به‌تازگی بدخواب شده است یا حاضر نیست در اتاق خودش به تنهایی بخوابد کتاب می‌خرید، سراغ کتاب‌های تخیلی که پر از تصاویر آدم فضایی‌ها و... است نروید، چون با این کار تخیل کودکتان را نسبت به موجودات خیالی راه می‌اندازید و ممکن است مشکل جدا خوابیدن کودک را تحریک کنید. بهتر است کتاب‌هایی را تهیه کنید که برای مسأله و نیاز کودکتان پاسخ‌های روشنی داشته باشد.
ـ وقتی کتابی را برای فرزندتان می‌خواهید انتخاب کنید، صفحات اول، چند صفحه میانی و صفحات پایانی کتاب را مطالعه کنید. البته که با این حجم خواندن، کل ماجرا را نمی‌توانید بیرون بکشید و درباره کتاب نظر قطعی صادر کنید، اما به هر حال دستتان می‌آید که کتاب شامل قضاوت و تعصب و پیش‌داوری‌ها، نظرات نژادپرستانه، توهین نسبت به ادیان و فرهنگ‌ها و... نیست.
ـ اگر برای نوجوانتان می‌خواهید کتابی تهیه کنید، دقت کنید که کتاب شعارزده نبوده و مستقیما به نصیحت کردن نپردازد. تعداد کتاب‌هایی که مستقیم و بی‌سلیقه می‌خواهند مطلبی را به خورد مخاطب بدهند زیاد است و نوجوانان از این نوع انتقال تجربه فراری‌اند.
ـ کتاب‌های کسل‌کننده، با داستان‌های ملال‌انگیز که شور و هیجان کودکی را ارضا نمی‌کند، به درد کودکان نمی‌خورند. این که شما به عنوان یک بزرگسال کتاب را می‌پسندید و از آن لذت می‌برید، کفایت نمی‌کند. کودک شما باید کتاب را بپسندد و به نظرش هیجان‌انگیز باشد و کنجکاوی‌اش را برانگیزد.
ـ محتوای کتاب باید با توانایی، استعداد و نیازهای کودک منطبق باشد. در واقع به نکاتی بپردازد که کودک آن را لمس کرده و درباره‌اش ایده‌ای داشته باشد نه نکاتی که از نظر فرهنگی، شخصی، سن و سال و... هیچ سنخیتی با کودک شما نداشته باشد. تصور کنید برای یک کودک که در کویر زندگی می‌کند، خریدن کتابی که شخصیت آن زندگی ساحلی دارد و تمام تجربیاتش به دریا مرتبط است، بی‌فایده و شاید هم مضر باشد.
1ـ نگارش
بسیار مهم است که وقتی کتاب را برای کودک می‌خوانید، کتاب از کلمات خوبی استفاده کرده باشد. کلمات خوب یعنی چه؟ کلماتی که آهنگ مناسبی دارند، سخت تلفظ نمی‌شوند، معانی آن برای کودک روشن است یا نهایتا با یک بار پرسیدن آن را متوجه می‌شوند و به خاطر می‌سپارند. استفاده از کلمات قلمبه سلمبه و بیگانه مناسب کتاب کودک نیست، همچنین کتاب کودک باید روان ترین متن را داشته باشد. مخصوصا هنگام خرید کتاب‌هایی که ترجمه هستند به این نکته دقت کنید. برخی کتاب‌ها اصلا ترجمه خوبی ندارند، آن‌قدر که حتی والدین هم باید دوبار و سه بار متن را بخوانند تا متوجه شوند منظور چه بوده است.
2ـ زبان کتاب
زبان کودک باید زبانی باشد که کودک آن را می‌شناسد. کودکی ترک زبان را که در شهرهای شمال غربی کشور زندگی می‌کند، چه خوب است که کتاب‌های بخواند که زبان محلی او را تقویت می‌کند و در کنارش می‌تواند کتاب‌های فارسی زبان را هم بخواند. زبان کتاب در عین حال نباید حاوی غلط‌های زبانی و یا طعنه و کنایه باشد.
3ـ طراحی کتاب
طراحی کتاب بسیار مهم است. از انتخاب قطع کتاب گرفته تا تصویرسازی آن. بعضی کتاب‌های خیلی بزرگ را دیده‌اید؟ بچه به‌راحتی می‌تواند وسط کتاب بنشنید، این کتاب‌های برای کودکان جذابیت دارند، اما برای این‌که شب بتوانید قصه آن را با هم بخوانید مناسب نیستند. بچه‌ها ترجیح می‌دهند کتاب سبک باشد تا بتوانند آن را توی دستشان بگیرند و به‌راحتی ورق بزنند.
بچه‌های زیر سن دبستان توجهی به کلمات ندارند، با این حال برای جلب توجه‌شان به فونت و سایز کلمات دقت کنید. کلمات بسیار ریز و با فونت ناخوانا نوشته نشده باشد.
تصاویر کتاب نیز بسیار حائز اهمیت است، چون برای کودکانی که هنوز خواندن را فرانگرفته‌اند و چه بسا برای بزرگترها هم تصاویر کتاب حاوی محتوای دیگری است. تصاویر باید با متن کتاب همخوانی داشته باشد.، قدرت تخیل کودک را تحریک کند. از المان‌های رایج و مناسب فرهنگی استفاده کرده باشد.
استفاده از رنگ‌های روشن و تصاویر جذاب کودکان را به کتاب علاقه‌مند می‌کند.
و در پایان ...
و نکته آخر این‌که هرچقدر کودکتان را بهتر بشناسید، بهتر می‌توانید او را در انتخاب کتاب یاری کنید. اگر چه می‌بایست به کودک حق انتخاب داد، اما نظارت شما بر اساس دانسته‌ها و شناختتان نسبت به کودک و محتوای کتاب، بسیار حائز اهمیت است. کودکتان را به فروشگاه‌های کتاب ببرید و از او بخوانید کتاب‌هایی که توجهش را جلب می‌کند، انتخاب کند. این هم راهی است برای تشخیص سلایق و علایق کودک.