عاطفه میرافضل
«...بهتر است به اسلام بپردازیم. درست مثل این است که از سایه به زیر آفتاب یا از جهانی خفته به دنیایی سخت فعال وارد میشویم...» این جمله تشبیهی زیبا از «جرج سارتن»، پژوهشگر و مورخ معتبر که به پدر تاریخ علم معروف است که در کتاب «مقدمه ای بر تاریخ علم» نگاشته شده است. علاوه بر سارتن اندیشمندان دیگری هم به این نکته اذعان داشتهاند که درهای دانش از تمدن اسلامیبهسوی جهانیان باز شده است.
مسجد اولین مرکز آموزش علمی در تمدن اسلام محسوب میشود. پس از آن
آموزش و مراکز آموزشی در جهان اسلام سیر رو به رشد خود را ادامه دادند و با ارتقا
به بیتالحکمه و سپس دارالعلم، به مدارس رسیدند. این مدارس در تمام جغرافیای جهان
اسلام، حضور داشتند و مراکزی مانند دانشگاههای امروزی، محسوب میشدند. نخستین مرکز مهمى که بهمنظور ارتقا علمی مسلمین
بهصورت رسمی تأسیس شد «بیتالحکمه» نام داشت که در بغداد ساخته شد. این مرکز که
به هزینه خزانه دولتى یا بیتالمال اداره مىشد، محل اجتماع دانشمندان و پژوهشگران
و بهویژه مترجمان شایستهاى بود که کتابهاى علمى و فلسفى یونانى را به عربى ترجمه
مىکردند.
اساس بیتالحکمه را که نخستین کتابخانه مسلمانان در بغداد بود،هارونالرشید پایهریزى
کرد. پیش از آن منصور عباسى که از زمان وى کار ترجمه آغاز شده بود، دستور داد کتابهایى
از زبانهاى دیگر به عربى ترجمه شود و همین کتابها پایه بیتالحکمه گردید. در زمان
مأمون بیتالحکمه توسعه یافت. او صد بار شتر کتاب به بغداد حمل کرد و ظاهرا این کتابها
بهدنبال قرار صلحى که بین وى و امپراتور روم، میشل دوم بسته شد، به مسلمانان داده
شد. مأمون همچنین ۳۰۰ هزار
دینار صرف ترجمه کتاب کرد.
بیمارستانها
بیمارستانهاى جهان اسلام که «مارستان» نیز خوانده مىشدند، ضمن درمان بیماران مراکز تحقیق و مطالعه پزشکان به شمار مىآمدند و کتابخانههاى تخصصى داشتند که برخى از آنها عبارت اند از: مارستان فسطاط، مارستان الکبیر منصورى قاهره، مارستان نورى بغداد و بیمارستان رى.
بهترین مثالی که در این زمینه میتوان گفت، بیمارستانهای عمومیاست که بهجای معابد شفاء و معابد خواب و استراحت، تأسیس شدند. هچنین بیمارستانهای مربوط به بیماریهای روانی نیز در آن دوره ساخته شد. از دیگر مراکز علمی پژوهشی که در دوران طلایی اسلام بنیان نهاده شد، کتابخانههای عمومی (با قابلیت امانتدهی کتاب)، دانشگاهها (با اعطا درجههای علمی به دانشجویان) و رصدخانههای نجوم بهعنوان مراکز پژوهشی را میتوان نام برد. این مراکز عمومی بودند. و مانند دانشگاههای امروزی به به دانشجویان خود مدرک تحصیلی پزشکی اعطا میکردند. کتاب گینس که رکوردهای دنیا در آن ثبت میشود، دانشگاه قرویین (تأسیس ۸۵۹ میلادی) واقع در شهر فز مراکش را بهعنوان قدیمیترین دانشگاه ـ بیمارستان معرفی کرده است.
بعد از قدیمیترین دانشگاه، دانشگاه الازهر که در سال ۹۷۵ میلادی در قاهره بنا شد، در رشتههای گوناگون دانشگاهی، مدارک تحصیلی به دانشجویان خود اعطا میکرد، بهعنوان تخصصیترین دانشگاه اسلامی به جهانیان معرفی شده است. جامعالأزهر که یکی دیگر از ثمرات اندیشهها و منش امامعلیعلیهالسلام است، بهعنوان مرکزی علمی ـ فرهنگی در تمدن اسلامی درخشید. بنای این جامع را «سردار جوهر کاتب سیسیلی» همزمان با بنیاد شهر قاهره آغاز کرد و در رمضان سال ۳۶۱ قمری به پایان رساند. فاطمیان که خود را منسوب به حضرت فاطمهسلاماللهعلیها میدانستند، دولت شیعه مذهب هفت امامیدر مصر تشکیل داده، خود را جانشین اصلی اولاد علیعلیهالسلام میدانستند. آنان با تأسیس دانشگاه الازهر و تربیت داعیان و مبلغان اسماعیلی، قاهره را به پناهگاه مخالفان عباسیان تبدیل کرده و ترویج فقه شیعه اسماعیلی و نحوه مبارزه با خلافت عباسی را محور سیاست خود قرار دادند. این نهاد، مرکزی برای تبیین پایههای فرهنگ شیعی که از گفتار حضرت علی الهام گرفته بود، شمرده میشد.