عاطفه میرافضل
استاد مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران می‌نویسد: «پس از ظهور اسلام و تشکیل حکومت اسلامی و گرد آمدن ملل گوناگون در زیر یک پرچم به نام پرچم اسلام تمدنی عظیم و شکوهمند و بسیار کم‌نظیر به وجود آمد که باعث جامعه‌شناسی و تاریخ آن را به نام تمدن اسلامی می‌شناسد.» این جمله ما را به کنکاش پیرامون چگونگی این بالندگی می‌کشاند و از آنجا که بررسی همه‌جانبه این خیزش در قالب این صفحات نمی‌گنجد برانیم هر از چند گاهی سراغ پیشرفت‌های مسلمانان برویم و با افتخار از دستاوردهایی که زیر سایه دین مبین اسلام برای مسلمانان و مردم دنیا به دنیا امدند، بپردازیم.
دوران پیشرفت و بالندگی اسلام، مربوط به سال‌های هشتم تا ۱۳ میلادی است؛ به‌ویژه سده‌های ۴ و ۵ هجری قمری که طی آن علم، اقتصاد و امور فرهنگی شکوفا شد.
مثلا دانشمندان مسلمان در دوران طلایی اسلام پایه‌گذار علم نجوم و ستاره‌شناسی اسلامی در جهان بودند. علم پزشکی، طبابت و کالبدشکافی میان طبیبان و محققان مسلمان گسترش پیدا کرد وامور فرهنگی و ریاضیات و کشاورزی هم به اوج آن روزگار رسیدند.
در آغاز قرن هفتم و نهم میلادی، سپاه اسلام، امپراتوری یا خلافت اسلام را که یکی از بزرگ‌ترین امپراطوری‌های تاریخ به‌شمار می‌رود، تأسیس کرد و آن را به‌تدریج گسترش داد. در قرن هشتم میلادی یعنی اوج حکومت خلفای عباسی، مرکز امپراتوری اسلامی از دمشق به شهر تازه تأسیس بغداد منتقل شد. دانشگاه‌های بغداد چون نگینی بر تارک سرزمین‌های اسلامی می‌درخشید و تحقیقات و موفقیت‌های دانش‌آموختگان این دانشگاه یک سر و گردن از هم‌طرازان خود بالاتر بودند.
یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای این دوره مهم کاغذ بود. کالایی که رمز‌وراز تولید آن سال‌ها در نزد چینی‌ها پنهان مانده بود. فوت‌وفن صنعت کاغذسازی را اسیران جنگ تالاس (۷۵۱ میلادی) به مسلمانان آموختند که بعدا این صنعت به سمرقند و بغداد روانه شد. اعراب با گسترش شیوه‌های چینی و استفاده از پوست درخت توت این صنعت را کامل کردند. مسلمانان با استفاده از نشاسته و آهار کتاب‌ها را صحافی می‌کردند. حدود سال ۹۰۰ میلادی، صدها مغازه کتاب‌فروشی که کتاب‌هایی با نسخ خطی می‌فروختند در بغداد وجود داشت. همچنین کتابخانه‌های عمومی، شامل کتب متنوعی در زمینه‌های گوناگون بودند. در قرن سیزدهم میلادی، حرفه کاغذسازی از ممالک مسلمان به اندلس و اروپا گسترش پیدا کرد. ( و اروپائیان از این یافته مسلمانان استفاده‌ها کردند.)
آثار زیادی از نوشته‌ها و کتاب‌های اسلامی از قرون میانه اسلامی (دوره طلایی اسلام) بر جای مانده است که به موضوعاتی نظیر شعر، عشق، تاریخ، فلسفه، ادبیات، خداشناسی و غیره پرداخته‌اند. مروری بر این آثار، آزادی اندیشه‌های متفاوت را در آن عصر بازگو می‌کند. وجود آزادی دینی، اگرچه که هنوز جوامع جهان اسلام در کنترل ارزش‌های اسلامی بودند، کمک بزرگی در توسعه ارتباطات ادیان و اختلاط فرهنگ و خرد مسیحی، یهودی و اسلام کرد و این آغازگر یک دوره جدید فلسفی و فکری در سده‌های میانی یعنی قرن هشتم تا سیزدهم میلادی بود.
نخستین رساله‌ها و دانش نویسه‌ها، دربارهٔ علم محیط زیست و دانشمندان علوم محیط زیست، که مخصوصا در رابطه با آلودگی زیست‌محیطی مطرح شد، توسط ابویوسف کندی، محمد زکریای رازی، بنی‌تمیم، ابوسهل مسیحی جرجانی، ابن‌سینا، علی‌بن‌رضوان و ابن‌النفیس به رشته تحریر درآمد. مقالات آن‌ها همچنین موضوعات مختلفی را از قبیل آلودگی هوا، آلودگی آب، آلودگی خاک و سوء‌مدیریت شهری تشریح کرده بود. از شگفتی‌های ماندگار ان روزگار این که به نقل از کتب مستند و مورد تأیید محققان، شهرهای کوردوبا و اندلس که جزو ممالک اسلامی محسوب می‌شدند، دارای سطل‌های زباله بودند.
از دیگر ویژگی‌های دوران طلایی اسلام، وجود دانشمندان، حکیمان و دانش‌پژوهانی است که در چندین دانش متفاوت سر رشته داشته و در آن سرآمد روزگار خویش بودند. این حکیمان هم در علوم مادی و فیزیکی و هم در علوم دینی و متافیزیکی، در شاخه‌های متعدد، دخیل بوده و پژوهش‌های ارزنده‌ای می‌کردند.