فاطمه اقوامی
دوباره خبرهایی در راه است... آسمان دل به دل زمین داده و گوش سپرده به نجواهایش... همه جا عطر بهشت استشمام می‌شود... ملائکه می‌روند و می‌آیند و کارها را سامان می‌دهند... دوباره شب یلدای آسمانی فرا رسیده... شب یلدایی که نه دقیقه بیشتر که قدر و ارزش هر ثانیه‌اش برتر از هزاران ماه است...
و حالا این ماییم که دوباره آمده‌ایم سر قرار همیشگی... «هذا مَقامُ مَن لاذَ بک»... خسته و دلگیر از خودمان و اوضاع جهان فرار کرده‌ایم به سوی تو... راستش خودمان هم می‌‌دانیم همیشه دیر سر قرار می‌رسیم ولی تو روی از ما برمگردان که «انّا مُحتاجون الی نَیلِک»... می‌دانم که شاید مرا از درگاهت رانده و محرومم کرده باشی از نعمت‌هایی که هیچ‌گاه شکرشان را به جا نیاورده‌ام اما اگر برانی هم «ما بَرِحت مِن بابک» چرا که من جز تو هیچ‌کس را ندارم و جز درگاهت جایی برای رفتن ندارم «مَن یَذهَبُ العَبدُ الّا إلَی مَولاه»... دلم می‌خواهد در این شبها که طنین نوای الغوث الغوث در همه جا پیچیده مانند نصوح پا بر پلکان توبه بگذارم و خودم را به آغوش و گرم و مهربانت برسانم و در در گرمای آن آرام بگیرم... از این همه در پیله ماندن خسته شدم دلم پروانه شدن می‌خواهد...
در این‌شب‌ها که فهم و ادراک هیچ احدی به گرد پای مقام و منزلتش نرسد، در سایه‌سار آنچه سال‌ها پیش در چنین شب‌هایی بر قلب محمد فرو فرستادی پناه می‌گیریم و فریاد «العفو»مان را به نام آن چهارده ستاره فروزان گره می‌زنیم و از عمق وجود قسمت می‌دهیم که چشم ببندی بر همه آنچه دیده‌ای به خطا و عمد از ما سر زده و آنگاه دست به قلم برده و یک‌ساله‌مان را رقم بزنی...
با اینکه بارها درباره شب قدر خوانده‌ایم و شنیده‌ایم اما برخی تکرارها لازم است برای همین حالا که بار دیگر چرخ گردون فرصت نفس کشیدن در هوای پاک شبهای سرنوشت‌ساز قدر را به ما ارزانی داشته تصمیم گرفتیم کمی درباره اهمیت و قدر و منزلت این شبهای عزیز با هم بخوانیم ان‌شاءالله که در بهره‌گیری ما از فیوضات وبرکات بی‌کران آن مؤثر واقع شود. با ما همراه باشید.
چرا شب قدر را قدر می‌نامیم؟
قدر در لغت به معنای اندازه‌کردن، مقدر ساختن، قرار دادن چیزی به تعداد مخصوص و به شکل و شیو مخصوص است. همچنین به معنای تعدیل کردن، تقدیر و تدبیر امور خلقت، حکم و قضا و به مفهوم اندازه معین طبق مصلحت و به مقتضای حکمت است. که همه این‌ها با معنای شب قدر قرابت دارد ولی در اینکه دقیقا شب قدر چرا به این نام نامگذاری شده در روایات و تفاسیر دلایل مختلفی ذکر شده است. مثلا:
ـ اولین معنایی که شاید به ذهن ما هم خطور کند آن است که شب قدر به این جهت «قدر» نامیده شده که مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود. آیات 3 و 4 سوره «دخان» است شاهدی بر این معناست آنجا که خداوند مى‌فرماید: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَة مُبارَکَة إِنّا کُنّا مُنْذِرینَ * فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکیم؛ ما این کتاب مبین را در شبى پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذارکننده بوده‌ایم / در آن شب که هر امرى بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین مى‌گردد.»
نکته: شاید این مسأله که مقدرات یک سال ما در یک شب تعیین می‌شود این شبهه را به ذهن بیاورد که پس قضیه اراده انسان در میان چه جایگاهی دارد؟! اما اگر خوب دقت کنیم متوجه می‌شویم که این امر هیچ‌گونه تضادی با آزادی، اراده و اختیار انسان ندارد چرا که تقدیر الهى به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگى‌ها و لیاقت‌هاى افراد و میزان ایمان، تقوا، پاکى نیت و اعمال آن‌ها تعیین می‌شود. یعنى براى هر کس بر طبق زمینه‌هایی که خودش فراهم شده مقدراتی نوشته می‌شود.
ـ اما بعضى دیگر گفته‌اند وجه تسمیه شب
قدر از قدر و شرافت می‌آید. مانند آنچه در آیه 74 سوره «حج» آمده است: «ما
قَدَرُوا اللّه حَقَّ قَدْرِهِ؛ آن‌ها قدر خداوند را نشناختند.»
ـ احتمال دیگر برمی‌گردد به نظری که می‌گوید
در این شب قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر و به وسیله فرشته صاحب قدر
نازل گردید.
ـ یا اینکه قدر شبى است که مقدر شده
قرآن در آن نازل گردد.
ـ برخی دیگر گفته‌اند کسى که آن شب را
احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت مى‌شود و از این رو شب قدر را قدر نامیده‌اند.
احتمالات دیگری هم در این زمینه موجود
است که می‌توان همه یا برخی از آن‌ها را به‌عنوان علت نامگذاری این شبهای عزیز
پذیرفت. هرچند به نظر برخی مفسرین احتمال نخست از همه مناسب‌تر است و معروف‌تر نظر
هم به شمار می‌رود.
کدام شب، شب قدر اصلی است؟
یکی از موارد اختلافی دیگر درباره شب قدر این است که کدام شب، همان شب قدر ذکر شده در قرآن و روایات است؟ همین ابتدا بگوییم برای این سؤال هیچ پاسخ دقیقی نخواهید یافت دقیقا مثل آنکه هیچ‌گاه مشخص نمی‌شود نام اعظم الهی کدام نام است. شاید یکی از دلیل این مخفی و مکتوم نگه داشتن کمکی به بندگان باشد تا اجر و پاداش خود را افزایش دهند زیرا آن‌کس که دوست دارد شب قدر واقعی را درک کند، به امیدش شبهای زیادی را به راز و نیاز و شب‌زنده‌داری خواهد پرداخت و پرونده اعمال نیک خود را از این طریق سنگین‌تر خواهد کرد.
اما با وجود همه اختلافات به استناد آنچه در منابع اسلامی به‌ویژه منابع شیعی آمده، شب قدر در ماه مبارک رمضان واقع شده است. یکی از شواهد این قضیه آن است که خداوند در یکجا از قرآن می‌فرماید: «ما قرآن را در ماه رمضان نازل کردیم.» در جای دیگر می‌فرماید: «انّا انزلناه فی لیله القدر، قرآن را در شب قدر نازل کردیم.»که این جمع این دو آیه ثابت می‌کند شب قدر در ماه مبارک رمضان واقع شده است.
در روایات اهل بیت‌علیهم‌السلام هم فرمایشاتی هست که بر این مسأله را مهر تأیید می‌زند. مثلا امام صادق‌علیه‌السلام فرموده‌اند: «فغّزه الشهور شهر الله عزّ ذکره و هو شهر رمضان و قلب شهر رمضان لیله القدر؛ گرامی‌ترین ماه، ماه خداست که ماه رمضان است و قلب رمضان، شب قدر است.»
همچنین به نقل از پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله اسلام آمده است که خطاب به مردم فرمودند: «ایها الناس انه قد اظلّکم شهر فیه لیله خیر من الف شهر و هو شهر رمضان...؛ ای مردم به شما ماهی سایه افکنده که در آن شبی قرار دارد که از هزار ماه بهتر است و آن ماه، ماه رمضان است.»
ویژگی‌های شب قدر:
برای شب قدر و اینکه در این شب چه اتفاقاتی رخ خواهد داد مطالب مختلفی عنوان شده است که در ادامه برخی از آن‌ها را با هم مرور می‌کنیم:
ـ نزول قرآن
یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که در این شب رقم خورده و بر قدر و عظمت آن افزوده نزول قرآن بر قلب پیامبر است. قرآن در این‌باره می‌فرماید: «شهر رمضان الذی انزل فیه القران «ماه (مبارک) رمضان ماهی است که در آن قرآن نازل شده است.» این خبر در سوره مبارک قدر کامل شده و مشخص می‌شود این نزول در شب قدر اتفاق افتاده است: «انزلناه فی لیلة القدر»
نکته: اینجا شاید این سؤال پیش آید که براساس آنچه به ما گفته شده نزول قرآن به صورت تدریجی بوده و در طول 23 سال بر پیامبر اسلام نازل شده است که این مطلب با آنچه گفته شده در ظاهر تناقض دارد! اما تناقضی در کار نیست چرا که قرآن کریم به دو صورت بر قلب مبارک پیامبر عزیز ما نازل شده است. یک بار به صورت دفعی و یکباره در شب قدر و بار دیگر به صورت تدریجی که در خیلی از موارد متناسب با رویدادها و اتفاقات آیه‌ای بیان شده است.
در قرآن آیه‌ای وجود دارد که خطاب به پیامبر گفته می‌شود: »...و لاتعجل بالقرآن من قبل أن يقضي اليك وحيه..؛ ...پیش از آنکه وحی قرآن تمام و کامل به تو رسد تعجیل در (تلاوت و تعلیم) آن مکن...» این آیه روشن می‌سازد باید قرآن از قبل در قلب رسول‌الله وجود داشته باشد که به ایشان توصیه می‌شود آیات را یکجا نخوانند.
ـ تقدیر امور
همان طور که اشاره شد یکی از وجوه تسمیه شب قدر، قدر به معنای تقدیر و اندازهگیری و تنظیم است. بر طبق آیه قرآن کریم در این شب «یفرق کل امر حکیم؛ هرکاری بر طبق حکمت (خداوند) جدا (و تعیین و تنظیم) می‌شود.»
شب قدر شبی است که به فرموده امام رضا‌علیه‌السلام «... در آن شب (قدر) آنچه که در سال واقع می‌شود، تقدیر و اندازهگیری می‌شود، از نیکی و بدی و زیان و سود و روزی و مرگ. به همین جهت نیز شب قدر [شب اندازهگیری] نامیده شده است.»
برای همین این شب برای همه ما بسیار مهم است چرا که سرنوشت ما در طول یک سال (براساس لیاقت‌ها و استعدادهای ما) در این شب با عظمت مشخص شده و بر امام حاضر غایب‌مان حضرت حجت‌علیه‌السلام عرضه می‌شود.
ـ برتر از هزار ماه
چنان که خداوند در سوره قدر می‌فرماید: »لیله القدر خیرٌ من الف شهر» این شب قدر و ارزشش از هزار ماه بالاتر است و مطمئنا هر عملی که در این شب انجام شود با چنین مقیاسی سنجیده می‌شود پس یک فرصت طلایی است برای آنکه کفه ترازوی اعمال نیک خویش را سنگین‌تر کنیم.
ـ بخشش گناهان
یکی از ویژگی‌های شب قدر بخشش گناهان و عفو اعمال ناپسندی است که به عمد یا خطا از بندگان سر می‌زند و وای به حال انسانی که در شب قدر در دایره لطف و غفران الهی قرار نگیرد لذا موقعیت منحصر بفردی است که انسان تلاش کند مشمول رحمت و غفران الهی شود.
ـ نزول فرشتگان
«تنزل الملائکه و الروح» ویژگی دیگر شب قدر است. در این شب جبرئیل و انبوهى از فرشتگان آسمان، براى تعیین سرنوشت آدمیان همراه با خیر و برکت معنوى راهی زمین می‌شوند که این نشانه‌ای از رحمت خداوند است. مضارع بودن فعل «تُنَزل» از آن حکایت دارد که این نزول به صورت مستمر اتفاق می‌افتد یعنی پیوسته از آغاز شب تا طلوع فجر ادامه دارد.
ـ عرضه اعمال بر حجت خدا
بر اساس روایات معتبردر شبهای قدر تمام امور بندگان بر پیامبر و امام معصوم و حجت الهی نازل می‌شود و از آن رو که هم اکنون حجت خداوند بر روی زمین، امام عصرعجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف است؛ تقدیر امور به ایشان عرضه می‌شود.
قدر زر زرگر شناسد...
ائمه اطهار، علما و بزرگان در باب اهمیت و قدر و ارزش شبهای قدر فراوان سخن گفته‌اند و با تأکید و اهتمام ویژه نسبت به پاسداشت و انجام اعمال و آداب این شبهای عزیز چون الگویی تمام عیار ما را نیز به این امر دعوت کرده‌اند. امیرالمؤمنین می‌فرمایند: « أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص کَانَ یَطْوِی فِرَاشَهُ وَ یَشُدُّ مِئْزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ کَانَ یُوقِظُ أَهْلَهُ لَیْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِینَ وَ کَانَ یَرُشُّ وُجُوهَ النِّیَامِ بِالْمَاءِ فِی تِلْکَ اللَّیْلَةِ» / رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله (این چنین) بود که رخت‌خواب خویش را جمع می‌کرد و کمربند (همّت برای عبادت) را در دهه آخر از ماه رمضان محکم می‌بست و همیشه این‌گونه بود که اهل و عیالش را در شب بیست و سوم بیدار نگه می‌داشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب می‌پاشید (تا بیدار مانده و از درک شب قدر، و درک شب زنده‌داری محروم نشوند)
دخت گرامی پیامبر حضرت زهرا‌سلام‌الله‌علیها نیز تحت آموزه‌های پدر این قدرشناسی را آموخته بود. نقل است ایشان در روز بچه‌ها را می‌خوابانید تا کاملا استراحت کنند و غذای کمتری به آنان می‌داد تا بدین‌گونه زمینه و موقعیت بهتر و مطلوب‌تری از نظر جسمی و روحی برای شب زنده‌داری داشته باشند. امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام در این‌باره می‌فرمود: «فاطمه‌سلام‌الله‌علیها نمى‌گذاشت کسى از اهل خانه در شب‌هاى قدر به خواب رود. به آنان غذاى کم مى‌داد و از روز قبل براى احیاى شب قدر آماده مى‌شد و مى‌فرمود: «محروم کسى است که از برکات این شب محروم باشد.»
امام صادق‌علیه‌السلام این شب را آغاز سال نام گذارده و می‌فرمودند: «رأس السنة لیلة القدر یکتب فیها ما یکون من السنة الى السنة؛آغاز سال (حساب اعمال) شب قدر است. در آن شب برنامه سال آینده نوشته می‌شود.»
پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله هم می‌فرمودند: «مَنْ اَحْیا لَیْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَى السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛ کسى که شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آینده از او روى می‌گرداند.»
در کنار گنجینه ارزشمند فرمایشات معصومین‌علیهم‌السلام درباره شبهای قدر، سخنان و توصیه‌های بسیاری هم از جانب بزرگان دین به ما رسیده است. از آنجا که در باب اهمیت این شبها هر چقدر بشنویم و بخوانیم کم است در ادامه برخی از توصیه‌های رهبر معظم انقلاب که در فرصت‌های مختلف برای استفاده هر چه بهتر و کامل‌تر از لیالی قدر بیان کرده‌اند را با هم مرور می‌کنیم این توصیه‌ها را به صورت خلاصه و تیتروار در 12 عنوان زیر می‌توان جمع‌بندی نمود:
ـ با آمادگی معنوی وارد شب قدر شوید
«در ماه رمضان
هم ـ در همه روزها و شبها ـ دل‌هایتان را هرچه می‌توانید با ذکر الهی نورانی‌تر
کنید، تا برای ورود در ساحت مقدّس لیلةالقدر آماده شوید...»
ـ ساعات لیلةالقدر را مغتنم بشمارید
قدر لیلةالقدر را باید دانست، ساعات
آن را باید مغتنم شمرد و کاری کرد که ان‌شاءاللَه قلم تقدیر الهی در شبهای قدر
برای کشور عزیز و آحاد ملت ما تقدیری آن‌چنان که شایسته مردم مؤمن و عزیز ماست،
رقم بزند.
ـ از رذائل مادی خود را دور کنید
«... شب قدر هم
معراج مؤمن است. کاری کنیم عروج کنیم و از مزبله مادی که بسیاری از انسان‌ها در
سراسر دنیا اسیر و دچار آن هستند، هرچه می‌توانیم، خود را دور کنیم...»
ـ بهترین اعمال در این شب، دعاست
«... در ساعت‌های
کیمیایی لیلةالقدر، بنده مؤمن باید حداکثر استفاده را بکند. بهترین اعمال در این
شب، دعاست... احیاء هم برای دعا و توسل و ذکر است...»
ـ به معانی دعاها توجه کنید
«ادعیه رسیده
از معصومین‌علیهم‌السّلام همه پرمغز، پرمضمون از لحاظ سوز و گداز عاشقانه و
عارفانه است و غالبا در حد عالی، منتها جزو بهترینها یا شاید بهترینها، این دعاهائی
است که از امیرالمؤمنین‌علیه‌الصّلاة‌والسّلام رسیده است... من خواهش می‌کنم
جوانان عزیز ما سعی کنند معانی این کلمات و این فقرات را در این دعاها مورد توجه
قرار بدهند. الفاظ دعا، الفاظ فصیح و زیبائی است؛ لیکن معانی، معانی بلندی است.»
ـ با خدا حرف
بزنید
«... در این شبها
با خدا باید حرف زد، از خدا باید خواست... بین ما و خدا حجابی وجود ندارد؛ خدای
متعال به ما نزدیک است؛ حرف ما را می‌شنود. بخواهیم با خدا حرف بزنیم؛ خواسته‌های
خودمان را از خدای متعال بخواهیم. این انس با خدای متعال و ذکر خدای متعال و
استغفار و دعا خیلی تأثیرات معجزآسائی بر روی دل انسان دارد؛ دلهای مرده را زنده
می‌کند.»
ـ از خدای متعال عذرخواهی کنید
«شب قدر، فرصتی
برای مغفرت و عذرخواهی است. از خدای متعال عذرخواهی کنید. حال که خدای متعال به من
و شما میدان داده است که به سوی او برگردیم، طلب مغفرت کنیم و از او معذرت بخواهیم...»
ـ دل‌هایتان را با مقام والای امیرمؤمنان آشنا کنید
«مناسبت شب قدر...
بهانه و مناسبتی است برای اینکه دل‌هایمان را با مقام والای امیر مؤمنان و سرور
متقیان عالم قدری آشنا کنیم و درس بگیریم...»
ـ به ولیّ‌عصرارواحنافداه توجّه کنید
«... امشب را
قدر بدانید. شب بسیار مهمی است؛ شب بسیار عزیزی است. به ولیّ‌عصرارواحنافداه،
توجّه کنید؛ به در خانه خدا ـ مسجد ـ بروید و به برکت امام زمان از خدای متعال
خواسته‌هایتان را بگیرید.»
ـ در آیات خلقت و سرنوشت انسان تأمّل کنید
«...این یک شب،
بهتر از هزار ماه است. این، خیلی اهمیّت دارد. این
شب را قدر بدانید و آن را به دعا و توجّه و تفکّر و تأمّل در آیات خلقت و تأمّل در
سرنوشت انسان و آنچه که خدای متعال از انسان خواسته است و بی‌اعتباری این زندگی
مادّی و اینکه همه این چیزهایی که می‌بینید، مقدّمه آن عالمی است که لحظه جان
دادن، دروازه آن عالم است، بگذرانید.»
ـ برای مسائل کشور و مسلمین دعا کنید
«... شبهای قدر
را قدر بدانید و برای مسائل کشور، مسائل خودتان، مسائل مسلمین و مسائل کشورهای
اسلامی دعا کنید.»
ـ حاجات خود و مؤمنان را از خدا بخواهید
«نگاه کنید به
حاجات خودتان، حاجات مسلمانان، حاجات کشورتان، حاجات برادران مؤمنتان؛ به مریض‌ها،
به مریض‌دارها، به جانبازان، به غم دیده‌ها، به دلهای غمگین، به چشم‌های نگران،
به نیازهای فراوانِ انسان‌هایی که حول و حوش شما، زیر سقف شما و در کشور شما
هستند، در دنیای اسلام هستند، روی کره خاک هستند. همه این حاجات را در این شبهای
قدر، یکی‌یکی از خدای متعال بخواهید.»
علی الدنیا بعدک العفا
بنشین اصبغ، تکان نخور از جایت... تو حداقل بمان و وفاداری‌ات را اثبات کن... دیگر بی‌وفایی و زخم خوردن بس است... حتی اگر حسن آمد و با آن صدای مهربان بغض‌آلودش پیغام پدر را رساند و از همه خواست بروند، تو نرو... اصلا می‌خواهی کجا بروی؟ فاتحه دنیا را بخوان که دنیا بی حضور او دیگر جای ماندن نیست...
شاید با خود می‌گویی ای کاش آن صبح تیره و تاریک که شهر در خوابی عمیق فرو رفته بود خودت را می‌رساندی و به پایش می‌افتادی و مانع رفتنش می‌شدی اما خودت خوب می‌دانی که او برای رسیدن چنین روزی که نوید آمدنش را از زبان محمد شنیده بود، لحظه‌شماری می‌کرد وگرنه مگر این غازها و مرغابی‌ها که حالا ماتم‌زده دم فرو بسته و به گوشه‌ای خزیده‌اند کم التماسش کردند؟! اگر بنشینی پای صحبت‌های ام‌کلثوم برایت می‌گوید که چقدر از سرشب تا سحر با لبخندی شیرین به ماه آسمان خیره شد و انتظار بانگ اذان را کشید...
حتما می‌دانی او هم شوق وصال به معبود داشت و هم دلتنگ دیدار رخ نیلی معشوق بود... کاسه صبرش سرریز شده و جانش به لب آمده بود.. دیگر وقتش رسیده بود به جای نجوا در گوش چاه‌ها، سر به شانه یار بگذارد و داغ دلش را تسکین دهد... وقت نماز که شد دیگر سر از پا نمی‌شناخت... مثل همیشه عزم مسجد کرد... هر قدمی که به طرف مسجد برمی‌داشت دل کائنات فرو می‌ریخت... مثل همیشه آرام و متین قدم به مسجد گذاشت... این آخرین ملاقات او و مسجد کوفه بود... وقتی طنین صدای «فزت برب العکبه»اش در شهر پیچید، همه جا پر از عطر یاس شد...
اصبغ برخیز! حسن بن علی تو را صدا می‌زد... انگار که مولایت علی اذن دیدار داده... برو و برای آخرین بار با او گفتگو کن و از دریای علم و معرفتش جرعه‌ای‌بنوش که فرصتی زیادی باقی است... تا لحظاتی دیگر این مردم بی‌وفا می‌مانند و وحشت دنیای بی علی....
پینوشت: اَصبَغ بن نُباته از یاران ویژه امیرمؤمنان علی‌علیه‌السلام و از معتمدان آن حضرت است. او پس از ضربت خوردن علی‌علیه‌السلام، از معدود افرادی است که اجازه حضور بر بالین ایشان را یافت.
منابع:
ـ راهکار حضرت زهرا‌سلام‌الله‌علیها برای آمادگی فرزندان در شبهای قدر/تسنیم
ـ ۱۲ توصیه برای استفاده بهتر از لیالی قدر/ سایت khamenei.ir
ـ جایگاه و اهمیت شب قدر/ پایگاه اطلاع‌رسانی حزه
ـ شب قدر از منظر قرآن، جعفر وفا
ـ اهمیت شب قدر و راز مخفی بودن آن/ مجله پیام زن
در این مقاله از مطالب پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، سایت تبیان، تسنیم و پرسمان نیز بهره گرفته شده است.