عاطفه میرافضل
شاید آن‌قدر که نام همفر و لورنس عربستان به گوشتان آشناست نام «گرترود بل» آشنا نباشد. زنی که نویسنده، جهانگرد و باستان‌شناس بود و به‌خاطر توانمندی‌های ویژه‌اش نقش مهمی در فروپاشی امپراطوری عثمانی داشت. او در ۱۴ ژوئیه ۱۸۶۸ در شهر دورهام انگلیس متولد شد و نام اصلی او «گرترود مارگارت لوتیان» بود. انگلیس قبل از جنگ جهانی عواملی را روانه سرزمین‌های حکومت عثمانی کرده بود تا علاوه بر کسب اطلاعات، تجزیه از درون این امپراتوری را کلید بزند که اکنون با گذشت بیش از ۱۰۰ سال از جنگ جهانی اول، نقش جاسوسانی، چون ادوارد لورنس، گرترود بل و همفر به‌تدریج در این رابطه آشکار شده است.
یکی از نفوذی‌های بسیار مهم انگلیس در عمق سرزمین‌های عربی حکومت عثمانی، «گرترود بل «(Gertrude Bell) بود که کمتر در رابطه با او در رسانه‌ها صحبت شده است. گرترود بل شاگرد نخست تاریخ اکسفورد، جغرافی‌دان، ادیب، عکاس، نقاش، باستان‌شناس، بیابان‌گرد و کوهنورد بود و در ۱۹۱۳ و یک سال پیش از آغاز جنگ جهانی اول مأموریت پیدا کرد تا در سفری دشوار و خطرناک و در پوشش پژوهش باستان‌شناسی به صحرای نجد عربستان برود و برای ارزیابی قدرت آل رشید حاکم حجاز تا منطقه حائل که تا حالا پای هیچ اروپایی به آن منطقه باز نشده بود، سفر کند.
»بل» اولین زنی بود که لیسانس تاریخ مدرن را از دانشگاه آکسفورد گرفت. پس از فارغ‌التحصیلی، او تصمیم گرفت که به یک سفر یادگیری و تحصیل برود و زبان فارسی و همچنین ۶ زبان دیگر را یاد گرفت.
در سال ۱۸۹۳ بل مأموریت یافت به‌عنوان مشاور سفیر به مدت شش ماه به ایران رفته، اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران را بررسی و گزارش تهیه کند. او در پاییز ۱۸۹۲ شروع به آموختن زبان فارسی کرد و طبق روال رایج، طی دوره‌هایی با فرهنگ ایران آشنا شد و نهایتا در بهار ۱۸۹۳ به همراهی خاله ناتنی خود به نام «ماری‌لاسکلس» راهی تهران شد. «فرانک‌لاسکلس» شوهرخاله او هم سفیر انگلستان در دربار ناصرالدین شاه بود. از سویی دیگر بل در تهران روابط عمیقی با شرق‌شناس و کنسول آلمان «فریدریش روزن» و همسر او برقرار کرد و این دو برای بل بهترین آموزگار در رابطه با شناخت ایران بودند.
بل که اطلاعات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعی درباره ایران جمع‌آوری کرده بود، پس از شش ماه، در نیمه دوم سال ۱۸۹۳جهت تسلیم گزارش، به لندن بازگشت. او در اوایل دهه نود قرن نوزدهم به عراق نقل مکان کرد و کار خود را در خاورمیانه آغاز کرد و در آنجا بود که نامش در تاریخ ثبت شد.
کوه‌نوردی
همانطور که قبلاً گفتیم «بل» اولین زنی بود که در تاریخ مدرن مدرک گرفت. وی اولین
زنی بود که در سال ۱۸۹۹ به کوه «مجی» در آلپ فرانسه که بیش
از ۳۹۶۰ متر ارتفاع دارد صعود کرد و دو سال
بعد، «بل» اولین زنی بود که به کوه‌های آلپ سوئیس صعود کرد. البته، در آن زمان او
لباس سنتی زنان نمی‌پوشید بلکه برای صعود به کوه شلوار را جایگزین دامن کرد.
علاوه بر لباس او رفتارهایش را تغییر داده و مردانه کرده بود. در سال ۱۹۰۲، هنگام صعود به کوهی در کوه‌های آلپ سوئیس یا «برنیه»، بل هنگام چسبیدن به طناب با کولاک روبرو شد. او در طوفان نمی‌توانست خوب ببیند و قبل از رسیدن کمک، ۵۰ ساعت از طناب آویزان ماند.
جراحات بل فقط محدود به سرمازدگی (یخ‌زدگی) روی دست و پایش بود و این حادثه مانع از تمرین دوباره کوه‌نوردی او نشد. بل نه‌تنها برای صعود به کوه سفر کرد، بلکه در مورد سفر‌ها و ماجرا‌های خود نیز نوشت. دقیقا به‌خاطر همین دفتر خاطرات است که شخصیت جاسوس و ماجرا‌های او در سراسر جهان کشف شد.
در طول جنگ جهانی اول
هنگامی که جنگ جهانی اول در اروپا آغاز شد، تعداد زیادی از زنان به صفوف نبرد‌ها پیوستند و «بل» اولین کسی بود که در این فراخوان شرکت کرد، وی همچنین توانست به مقام‌های بالاتر برسد.
در ابتدا، وی داوطلبانه با صلیب سرخ در فرانسه بود، و در آنجا مشغول معالجه و کمک به سربازان مجروح بود؛ بنابراین، انگلستان به این باور رسید که بل می‌تواند کمک‌های زیادی به آن‌ها کند و او را برای جاسوسی جذب کردند و او را به قاهره فرستادند و بدین ترتیب وی درجه سرگردی ارتش را بدست آورد.
در حالی که بل درگیر جنگ بود، توجه خود را به موضوعات سیاسی معطوف کرد. در طول جنگ جهانی اول خاورمیانه تابع حکومت عثمانی بود و، چون امپراتوری عثمانی متحد امپراتوری آلمان بود، طبیعی بود که انگلیس – دشمن آلمان – جاسوسان خود را به آنجا بفرستد.
همه ما نام «توماس ادوارد لورنس» یا همان طور که در آن زمان معروف بود «لورنس عربستان» را شنیده‌ایم. بل نیز به همکار خود لورنس پیوست تا طرحی بکشد که در آن‌ها به عرب‌ها به تجزیه و شکست عثمانی کمک کنند.
در عراق
برای عراقی‌ها یا حتی بسیاری از مردم جهان نام «گرترود بل» به عراق مرتبط است، عراق در آن زمان به‌عنوان سرزمین «بین النهرین» شناخته می‌شد. برخی حتی او را «ملکه عراق» می‌دانستند، البته این موضع رسمی نیست.
او در تصمیم‌گیری انگلیس بعد از جنگ جهانی برای منطقه، نقش اصلی را برعهده داشت: جابجایی حمایت انگلیس در عربستان، از آل رشید به آل سعود. زمانی که توماس لورنس در حال انجام مأموریت خود در جدا کردن حجاز از عثمانی و تشکیل کشور عربستان بود، بل نیز در حال برنامه‌ریزی و اجرای طرح تجزیه کشور و مستقل عراق بود.
چندسال پیش نیز در همین رابطه نشریه آمریکایی دیلی بیست در گزارشی با عنوان «گرترود عربستان، زنی که عراق را تأسیس کرد»، به شرح فعالیت این مأمور اطلاعانی و جاسوس انگلیسی پس از ۱۰۰ سال پرداخت.
بل مسئولیت مستقیم مهندسی آینده عراق تا زمان انتخاب پادشاه جدید پس از پایان جنگ را برعهده داشت و پیام‌های وی از بغداد بزرگترین منبع نقش برجسته آن در سرنوشت عراق بود، به‌طوری که تأثیر انگلیس در عراق عمدتا به دلیل نقش بل در منطقه بود.
این‌طور که برخی از سایت‌های انگلیسی زبان ادعا می‌کنند او یکی از چهره‌های برجسته‌ای بود که به دلیل آنچه علاقه زیاد به عراق نامیده می‌شد برای به دست آوردن استقلال این کشور از عثمانی مذاکرات لازم را انجام داد. تا جایی که در سال ۱۹۱۷ برای زندگی به عراق رفت و تا زمان مرگ در ۱۲ ژوئیه ۱۹۲۶ در آنجا ماند.
البته پس از پایان جنگ و به دست آمدن استقلال عراق، نقش او به پایان نرسید؛ موزه آثار باستانی بغداد، که امروزه به‌عنوان «موزه ملی عراق» شناخته می‌شود، را با قصد و نیتی مرموز تأسیس کرده، قبل از شروع جنگ جهانی اول شماری از کاوش‌های باستان‌شناسی در خاورمیانه تحت نظارت او انجام شد.
بل از تمام دانش خود و مصنوعات جمع‌آوری شده برای قرار دادن در موزه بغداد استفاده کرد. موزه در سال ۲۰۰۳ به دلیل اقدامات خراب‌کارانه بسته شد اما در سال ۲۰۱۶ بازگشایی شد و در آن زمان به موزه ملی عراق تبدیل شد.
مستند شدن سفرهایش
همان طور که قبلا اشاره شد، دفتر خاطرات بل یکی از راه‌های اطلاع از زندگی پر از حوادث و تجربیات او بود، زیرا بل چندین کتاب را در سفر خود نوشت و مشهورترین کتاب‌های او بین سال‌های ۱۸۹۴ تا ۱۹۱۰ نوشته شد.
این کتاب‌ها نه‌تنها برای شناختن زندگی شخصی صاحبشان مفید بود، بلکه انگلیسی‌ها از طریق آن‌ها از جهان گسترده خارج از مرز‌های امپراتوری خود آگاه شدند، زیرا وی در سفرهایش در مورد بسیاری از مناطق و کشور‌ها مانند سوریه، فلسطین، اروپا و آسیا صحبت هنگامی که بل در زمینه باستان‌شناسی فعالیت می‌کرد، روابط خوبی با شخصیت‌های برجسته در این زمینه برقرار کرد و یکی از روابط وی با سر «ویلیام رامزی»، باستان‌شناس علاقه‌مند به مطالعه آثار باستانی ترکیه باستان بود و اگر رامزی مربی و راهنمای او نبود، بل نمی‌توانست موفق شود.
پس از پایان جنگ جهانی اول، تأثیر بل بر امپراتوری انگلیس و ساکنان آن پایان نیافت، او مدال‌های زیادی را دریافت کرد که هیچ زنی قبل از خود دریافت نکرده بود. او نشان امپراتوری انگلیس را دریافت کرد که توسط پادشاه «جورج پنجم» به وی اعطا شد و همچنین از انجمن جغرافیایی سلطنتی مدال طلا گرفت.