نیلوفر حاجقاضی
اینستاگرام که متولد شد مورد استقبال میلیونها انسانی قرار
گرفت که به نوعی دستی بر آتش ارتباطات داشتند. کار و کاسبیهای فراوانی راهاندازی
شد و پیرو جوان هر کدام خانهای در آن ساختند و دیگران را در غم و اندوه و لحظههای
مختلف زندگی خود سهیم کردند. این استقبال زمینهای را فراهم آورد تا هم افراد
متخصص و کارآمد، این فضا را به محیطی برای تعامل و تبادل آموختهها و نوشتههای
خود قرار دهند هم کسان دیگری که احیانا دستی بر قلم داشتند بهجای دفتر خاطراتهای
یواشکی، روزمرگیهایشان را در دفترچههای مجازی خانههای اینستاگرامی علم کرده، هوادارانی
هم پیدا کردند. راز پیدایش اینستاگرام ایجاد فضایی برای تبادل و به اشتراکگذاری
فیلم و عکس بود و عدهای در این عرصه آنقدر پیشروی کردند که به معتادانی عجیبوغریب
تبدیل شدند و خودشان برای خود امپراطوریهای کوچک و بزرگ ترتیب دادند و به مرز
خودشیفتگی رسیدند. در واقع اینستاگرام هم مثل بقیه شبکههای اجتماعی اما بهطور
فراگیرتر عرصهای شد برای محک خویشتن.
میگویند برای استفاده صحیح با یک ابزار جدید ابتدا قوانینش را بشناسید. اگرچه که
از تولد اینستاگرام حدود 10 سال میگذرد اما آشنایی با قوانینش برای کسانی که گاهی
ادعای مالکیتهای خاص میکنند و گاه ناشیانه رفتار میکنند بد نیست.
شروع
کپیرایت به معنی حق نشر و حق تکثیر یک اثر است. مجموعهای از حقوق انحصاری که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر اصل و منحصربهفرد تعلق میگیرد. شاید آن را با نام حق مؤلف هم شنیده باشید. حق نشر یا کپیرایت، قوانینی است که حقوق پدیدآورنده یک اثر اعم از فیلم، عکس یا نوشته را حفظ میکند اما بیشتر و بهخصوص در ایران، این حق و حقوق به حوزه آثار چاپی به صورت کتاب، فیلم یا موسیقی تعلق دارد و در فضای ارتباطاتی مجازی کمرنگ است. چون این حقوق انحصاری شامل مواردی مثل تکثیر یا بازتولید اثر و فروش آنها (هم شامل نسخه چاپی است هم الکترونیک)، واردات و صادرات اثر، اقتباس و تهیه فیلم یا تئاتر از روی اثر و انتقال و پخش اثر از طریق رادیو یا ویدئو است. اما همان طور که گفتیم در ایران موضوع فرق میکند.
ایران در سال ۱۳۸۰ به پیمان مادرید برای ثبت بینالمللی علائم ملحق شد، ولی عضو کنوانسیون «برن» و هیچیک از کنوانسیونهای بینالمللی مربوط به حق تکثیر نیست و در سازمان تجارت جهانی تنها ناظر است. حتی بعضی آثار ایرانی از جمله آثاری که در حال حاضر پدید میآیند شامل حق انحصاری تکثیر در ایالات متحده نمیشوند و به حوزه عمومی تعلق دارند.
به همین خاطر است که در اینترنت حتما به نرمافزارهایی برخورد کردهاید که به صورت رایگان برای دانلود و استفاده در این فضا بارگذاری شده، دارای کدهای باز هم هستند که برنامهنویسان دیگر بتوانند به تکمیل یا بهبود آن کمک کنند. این نرمافزارها هم رایگان هستند هم قابل بهبود و تغییر توسط دیگر خبرگان این زمینه. اینجا موضوعی که بسیار مهم است این است که حداقل کاری که از دستمان برمیآید ذکر منبع اصلی است. نکتهای که مهم است این است که وقتی مطلب یا اثری در دسترس شماست که نمیدانید چه حقوقی شامل حالش میشود یا اینکه برای به اشتراکگذاری آزاد هستند، حتما اعتبار خالق اصلی را حفظ کنید و با ذکر نام او نشان بدهید که میدانید اثر از کجا آمده و متعلق به کیست. با این کار بهطور غیرمستقیم از او قدردانی میکنید و به توزیع هنر و خلاقیت او هم کمک میکنید.
در واقع چه از نظر عرفی چه اخلاقی و چه حقوقی، که وقتی میخواهید از اثر کس دیگری به صورت جزئی یا کلی استفاده کنید، به خالق آن اثر استناد کنید و به قول معروف منبع آن را مشخص کنید. اینکه بگوییم منبع آنلاین باشد خیلی کلی است. منبع میتواند یک کتاب الکترونیک باشد یا یک سایت خبری، یک پست وبلاگی یا یک استتوس فیسبوک. برای هرکدام از اینها روش خاصی وجود دارد که مستقیم به منبع استناد کنیم.
مهم؛ ارائه منبع است
باید توجه کنید که قرار است در چه فضایی مطلبنویسی کنید. مثلا اگر اهل رسانه یا دنبالکننده اخبار از خبرگزاری ها و سایتهای اینترنتی هستید حتما متوجه شدهاید که تمام خبرگزاریهای معروف علاوه بر محتوا و متنهایی که تولید خودشان است، اخبار و مقالاتی هم از دیگر خبرگزاریها برداشت کرده و بازنشر داده، زیر آن منبع اصلی مطلب را ارائه میدهند. این منبعنویسی میتواند با حروف و کلمات فارسی یا ارائه لینک باشد.
کپیرایت وقتی منبع آفلاین است
اما منبعنویسی در مورد نسخههای چاپی و جزوههای دانشگاهی یا مقالات تحقیقی و علمی از ریزهکاریها و حساسیتهای دیگری برخوردار است. تصور کنید از یک کتاب یا مجله چاپی میخواهید نقلقول بیاورید. اجزایی که نیاز دارید اسم صاحب اثر، نام اثر، محل انتشار و تاریخ انتشار است. طرز نوشتن آن هم بدین صورت است:
نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده. سال انتشار. عنوان. محل نشر: ناشر.
اگر اثر بیش از یک نویسنده داشته باشد، اطلاعات آنها پشت سر هم میآید:
نام خانوادگی نویسنده اول، نام نویسنده اول، نام خانوادگی نویسنده دوم، نام نویسنده دوم. سال انتشار. عنوان. محل نشر: ناشر.
اگر تعداد نویسندگان از دو نفر بیشتر باشد هم طبق همین فرمول میتوانید منابع را بنویسید.
حالا اگر کتاب ترجمه باشد چی؟ مسلما مشخصات مترجمان و سال ترجمه هم به اطلاعات بالا اضافه میشود:
اطلاعات نویسنده(گان). سال انتشار اثر اصلی. عنوان. (ترجمه) نام و نام خانوادگی مترجم(ان). سال ترجمه. محل نشر: ناشر.
اگر هم از مقاله استفاده میکنید، کپیرایت یا منبعنویسی آن آنقدر متفاوت نخواهد بود؛
نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده. سال انتشار. عنوان مقاله. عنوان مجلۀ علمی دوره (شماره): شمارۀ صفحۀ ابتدایی(-) شماره صفحه انتهایی.
اگر دوست دارید همهچیز را راجع به روشهای مهم کپیرایت یا منبعنویسی بدانید و با کپیرایت یا منبعنویسی در ابزار مختلف مثل ورد Word آشنا شوید میتوانید از سایت مرکز علمی پژوهشی پذیرفتهشدگان استفاده کنید.
کپیرایت وقتی منبع آنلاین است
بگذارید از سادهترین شروع کنیم. مثالهای کپیرایت یا منبعنویسی کتاب چاپی را در بالا زدیم. کتاب الکترونیک هم تقریبا همان ساختار را دارد با این تفاوت که شما آدرسی که کتاب را از آن دانلود کردهاید هم مشخص میکنید:
اطلاعات نویسنده(گان). سال انتشار. عنوان. ناشر: محل نشر. نشانی الکترونیکی کتاب (تاریخ دسترسی)
اگر به خط بالا دقت کنید میبینید که یک تاریخ دسترسی هم اضافه شده است. در مورد استفاده از منابع آنلاین و صفحات وب، تاریخ آخرین دسترسی شما به این وبسایت بسیار مهم است. مخصوصا اگر دارید از این منبع آنلاین در یک مقاله یا پایاننامه دانشگاهی و پژوهشی استفاده میکنید یا یک مطلب تحقیقاتی و روزنامهنگاری مینویسید. هرچه مطلب شما جدیتر و رسمیتر است، گذاشتن تاریخ آخرین دسترسی هم اهمیت بیشتری پیدا میکند.
بازنشر عکس
اینترنت یک فضای عمومی
است که برداشت مطالب در آن آزاد است و تقریبا نمیتوان از آن جلوگیری کرد. اما
رعایت قواعد بازتاب متن و محتوا یا عکسهای دیگران میتواند از لحاظ اخلاقی و عرفی
اقدام ما را در این نوع استفاده تضمین کند.
در مورد عکس نیز برخی حساسیتها وجود دارد. برای مثال استفاده از عکس مجله
تخصصی
نشنال جغرافی در وبسایت شخصیتان، برای توصیف سفرتان به
آفریقا، غیرقانونی است. البته برخی در شبکههای اجتماعی این موارد را با ذکر منبع
میآورند که تا حدودی قابل اغماض است. اما اگر همان عکس را برای یک مقاله تحقیقی
درباره عکاسی با ذکر منبع، در سایت خود بگذارید مشکلی پیش نخواهد آمد.
ختم کلام
در دورانی که اینترنت در عمل تمامی مرزها را درنوردیده و افرادرا در تعاملی به وسعت گستره زمین قرار داده است، روند اطلاعرسانی هم به صورت مثبت و هم منفی شتاب بیشتری به خود میگیرد. امروزه شبکه اینترنت بهعنوان دروازه جهان اطلاعات شناخته میشود که دریچهای را برای ورود کاربران به دنیای انواع دانستنیها میگشاید، اما همین ویژگی خاص سبب ایجاد شرایطی در زمینه تولید محتوا در فضای سایبر شده که تقریبا هیچ فردی مالک محتوایی که تولید کرده است، نیست و به محض تولید و انتشار نخستین نسخه از آن، باید شاهد تکثیرغیرمجاز آن در دنیای سایبر باشد.
استفاده از محتوا و مطالب درج شده در فضای وب، دسترسی افراد را
به بسیاری از مطالب و اطلاعاتی که در زمانی دانستن و دستیابی به آن ها نیازمند
تلاش زیادی بود، به امری عادی تبدیل کرده است.
آنچه در این بین نادیده گرفته شده و به
دست فراموشی سپرده شده است درج منبع و مأخذ اولیه مطالب و اطلاعات در این شبکه
جهانی است. بارها دیده شده است که برخی سایتها و یا وبلاگها مطلبی را منتشر کردهاند
که همان مطلب بدون درج منبع اولیه در سایت و یا وبلاگ دیگری استفاده شده است. حتی
گاهی دیده میشود برخی مطالب در وبلاگهای مختلف چند دست میچرخد و منبع اولیه گم
میشود و در شرایطی افراد به منابعی لینک داده میشوند که خود آن منابع مطلب را
سرقت کردند.
این موضوع در حالی است که استفاده از
محتویات بدون درج منبع ومأخذ اولیه نوعی عمل غیراخلاقی است اما آنچه از لحاظ قانون
و عرف سبب انتشار ایده یا محتوای تولید شده توسط صاحب اثر میشود ذکر نام و نشانی
اینترنتی آن فرد به عنوان منبع اثر است.
منابع: راسخون / ویکیپدیا