پایه مستند تاریخی آرشیو است

محسن شهمیرزادی

مستند «در برابر طوفان» اثری از مهدی نقویان است که در ایام دهه فجر از تلویزیون پخش می‌شد.

با وجود تمرکز رسانه‌ها بر جشنواره فیلم فجر، این اثر از دید مردم پنهان نماند و با استقبال مردم در تلویزیون مواجه شد. در برابر طوفان مستند خوش‌ساختی است که به روایت پهلوی دوم می‌پردازد؛ از آغاز سلطنت محمدرضا پهلوی تا شکل‌گیری انقلاب اسلامی. این مستند با استفاده از آرشیو‌های ناب و دیده‌نشده در کنار روایت جذاب و قصه‌گو به‌رغم مناسبتی بودن، استقبال مخاطب عام را برانگیخته است. نام این فیلم از جمله رضاشاه برگرفته شده است، وی زمانی که به جزیره موریس تبعید می‌شد به پسرش گفت: «در برابر طوفان مقاومت نکن بگذار طوفان از تو عبور کند.» متن گفتگو با «مهدی نقویان»، کارگردان و تهیه‌کننده این اثر را در زیر می‌خوانید.

چه شد که تصمیم گرفتید «در برابر طوفان» را بسازید؟

به نظرم چرایی را باید از سوی دیگری مطرح کرد، این‌که چرا تاکنون مستندی به این شکل ساخته نشده است؟ این‌قدر که با این مضمون مستند ساخته نشده همه با تعجب به آن نگاه می‌کنند. ما در 40 سال گذشته شاید مجموعه‌ مستند کاملی درباره پهلوی نداشتیم. البته با توجه به این‌که در چند سال اخیر، رسانه‌های غربی محصولات خودشان را به این موضوع معطوف کرده‌اند تا حدی در میان ما دغدغه تاریخ پهلوی بیشتر شده است. آن‌ها در این سال‌ها به شدت مشغول فعالیت شده‌اند و سعی دارند از چهره یک دیکتاتور، شخصیتی دموکراتیک و منعطف بسازند. از یک‌سو عدم پرداخت به این موضوع و از سوی دیگر دغدغه شخصی خودم نسبت به تاریخ معاصر موجب شد تا «در برابر طوفان» را بسازیم.

ما کمتر مستندی در ایران دیده‌ایم که به صورت کامل از آرشیو تهیه شده باشد، انتخاب این شیوه روایت دلیل خاصی داشت؟

این شیوه از روایت، یک ژانر تعریف‌شده است که عمدتا در مستندهای تاریخی ـ سیاسی از آن استفاده می‌شود و وقتی ما نیاز داریم تا به تاریخ رجوع کنیم، بهتر است از این شیوه استفاده کنیم تا برای مخاطب قابل پذیرش باشد؛ این‌که موضوع هم درباره پهلوی دوم بود و مخاطب نسبت به آن دوره حس نوستالژی دارد و دیدن تصاویر آن برهه از زمان به جذابیت اثر اضافه می‌کند. ما هم با روایتی که به صورت نریشن روی تصاویر می‌آید سعی کردیم به سندیت اثر قوت ببخشیم.

یکی از نقاط قوت مستند، استفاده از آرشیو‌های بکر و دیده نشده است. این آرشیو‌ها را چگونه تهیه کردید چون دسترسی به آرشیو‌ها ظاهرا خیلی آسان نیست؟

من تقریبا یک دهه است که مشغول مستندسازی هستم، هیچ‌گاه ندیدم که سدی باشد و نتوان از آن عبور کرد. به هرحال آرشیو اسناد و مدارکی با خود دارد که دسترسی به آن‌ها طبیعتا مشکل است اما وقتی از یک نهاد معتبر به آرشیو معرفی شویم، در آن‌جا دیگر ممنوعیتی برای دسترسی به اسناد وجود ندارد. منتها به نظر من این فیلمسازان هستند که رجوع کمتری به آرشیو دارند و اصلا موضوعات تاریخی در اولویتشان نیست، همچنین تلویزیون حدود 40 سال است که مجموعه کارهای مناسبتی دارد که از نظر کمی هم قابل توجه بود. افرادی که مسئول ساخت این امور مناسبتی هستند چون کارشان به صورت سفارشی است خیلی به کیفیت آن بها نمی‌دهند. مثلا جستجو می‌کنند ورود امام و نخستین نما را برای خود انتخاب می‌کنند یا فرار شاه را جستجو می‌کنند و نخستین پلانی که پیدا می‌شود را روی فیلم خود قرار می‌دهند. برای همین ما با یک‌سری تصاویر تکراری مواجه هستیم. اما ما از لایه‌های اولیه تصاویر تکراری در آرشیو عبور کردیم و به اسناد و تصاویر دست‌نخورده‌ای رسیدیم و تصمیم گرفتیم تصاویری را انتخاب کنیم که کمتر دیده شده است. طبیعتا سختی کار بیشتر می‌شد اما سعی کردیم به جذابیت اثر با استفاده از تصاویر کمتر دیده شده اضافه کنیم. در واقع پایه مستند تاریخی آرشیو است و اگر آرشیو نباشد مستند تاریخی نمی‌تواند مخاطب را به سوی خود بکشاند.