مهار اژدها
مریم کمالینژاد
نیما 4 ساله است. بچه آرامی است و کم خوراک. مادرش برای اینکه نیما غذایش را بخورد به هزار و یک ترفند متوسل میشود، بنابراین کسی توقع این را ندارد که نیما بر سر به دست آوردن یک خوراکی آرامشش را از دست بدهد، اما امروز مادر نیما دید که او سر میز ناهار، میخواهد همه ظرف ماکارونی را یکجا جلوی خودش داشته باشد، با گفتگو موضوع حل نشد، بچه با داد و فریاد و کشیدن رومیزی و لگد زدن به صندلی، به اتاقش فرار کرد. همه خانواده مستأصل و متعجب ماندهاند که این بچه از چه چیزی عصبانی شد؟ و چرا تا این حد غیرمنطقی رفتار کرد. البته که همه میدانند او فقط 4 ساله است اما این حد از عصبانیت و بروز خشم برای یک چهار ساله طبیعی است؟
زمانهای زیادی هست که کودکان خشمگین میشوند، خشمشان فوران میکند و اثرات آن مثل گدازههای آتشفشان روی دیگران میپاشد. معمولا توقع داریم که کودکمان عصبانی نشود. با خودمان میگوییم مگر اصلا بچه این سن و سالی باید عصبانی شود؟ چرا اینقدر خشمگین است و بعد با خودمان میگوییم این بچه زیادی بداخلاق است و به فلانی رفته. اما بچهها هم خشم دارند و زیاد هم خشمگین میشوند؛ در این یادداشت میخواهیم درباره خشم کودکان صحبت کنیم و راهکار و بازیهایی را معرفی کنیم که وقتی کودک خشمگین است میتوانید به کار ببرید تا آرامش کنید.
چرا بچهها زودتر خشمگین میشوند؟
مثل مادر نیما ممکن است در مقابل کودک کم بیاوریم و با خودمان بگوییم این بچه چرا اینقدر زود عصبانی میشود؟ و دو دوتا چهارتا کنیم که اوضاع بر وفق مرادش است چرا باید با کمترین دلیل جوش بیاورد؟
اول باید بگوییم که اغلب بچهها ممکن است زود جوش بیاورند و عصبانی شوند، درست زمانی که شما گمان میکنید چیز زیادی برای خشمگین شدن وجود ندارد. چرا؟ چون کودکان هنوز آنقدری دنیا، شرایط، اطرافیان و حتی خود و توقعات و انتظاراتشان را نمی.شناسند و دید درستی نسبت به آنها ندارند. به همین دلیل است که گیج میشوند، نمیتوانند مسأله را حل کنند و تصمیم بگیرند و دچار خشم میشوند.
دلیل دوم عدم توانایی برای ابراز کامل احساسات است. کودک هنوز آنقدر مهارتهای زبانیاش کامل نشده که بتواند دقیقا توضیح دهد چه مشکلی دارند و چه چیزی او را آزار داده و عصبانیاش کرده، پس جیغ میکشد. حتی خودش گاهی نمی.داند چرا این.قدر عصبانی است. نیمای چهار ساله که داستان خشمگین شدن بیمنطقش را در بالا گفتیم یک مشکل داشت، او دلش برای پدرش تنگ شده بود، پدر نیما یک هفته به مسافرت کاری رفته و هر روز به نیما قول میدهد که اگر یک بار دیگر بخوابد و بیدار بشود، کنار اوست، اما هر بار که نیما چشمهایش را باز میکند میبیند که پدرش نیامده، این مسأله او را عصبی، پرخاشگر و بهانهگیر کرده است اما چطور میتواند همه اینها را برای مادرش توضیح دهد؟ شاید خودش هم درست نمیداند دلیل پرخاشگریاش چیست. او حس بد و گدازههای درونیاش را به گردن ظرف ماکارونی انداخته و فریاد میکشد.
نترسید
متخصصان و وروانشناسان میگویند واکنش سریع و عصبانیتهای شدید بخشی از رشد طبیعی کودک است. پس از آن نترسید. همین روانشناسان توصیه میکنند که خوب است در قدم اول علت خشم کودک را شناسایی کنید. البته پیش از اینکه بخواهید علت را شناسایی کنید باید صبور و ساکت باشید. «سکوت» کلید است.
سکوت کنید
اگر میخواهید اوضاع را آرام و کنترل کرده و علت خشم کودک را پیدا کنید باید سکوت کنید. فقط لازم نیست با فریاد کودک شما هم فریاد بکشید، نیازی نیست وقتی کودکتان یک لگد به مبل میزند شما هم لگدی به پای او بزنید که «خجالت بکش با این رفتارت، برو تو اتاقت» هر رفتاری از سمت والدین باعث طولانی شدن عصبانیت کودک میشود و خشم او فروکش نمیکند اما سکوت کردن به معنای هیچ کاری نکردن نیست.
سکوت به معنای بیخیالی نیست
ما میگوییم بهترین واکنش والدین سکوت است؛ اما والدین ممکن است این توصیه را به «بیخیالی» برداشت کنند. سکوت کردن به معنای بیخیال شدن نیست. یعنی اگر کودکتان با داد و فریاد و لگدپراکنی به اتاقش رفت و شما سکوت کردید، احتمالش خیلی زیاد است که نیم ساعت بعد همه چیز را فراموش کرده یا رفتاری میکند که دیگران هم فراموش کنند و مثل کسی که هرگز عصبانی نبوده، رفتار کند، بچهها همیناند و این هم بخشی از رفتار آنهاست. اما شما نباید بیخیال شوید. باید کودکتان را درک کنید و او را در راه شناخت علت خشم و راههای درست کنترل آن یاری کنید.
ابراز بیتفاوتی نکنید
برخی والدین گمان میکنند سکوت کردن یعنی ابراز بیتفاوتی: «اینقدر سرتو بکوب به دیوار تا خسته بشی، من که رفتم غذامو بخورم» ابراز بیتفاوتی خاموش کننده رفتار کودک در این مرحله نیست.
تشویق کردن
بالأخره کودک شما آرام میشود، از او بابت بازگشت آرامشش تشکر کنید و او را در شرایط آرامش تشویق کنید. مدام به او یادآوری نکنید که چقدر رفتارت زشت بود، تا کودک میخواهد به حالت طبیعی برگردد داستان را به یادش نیاورید.
تمرین ابراز احساسات
بارها گفتهایم که یکی از مهمترین کارهایی که والدین باید برای فرزندشان انجام دهند آموزش ابراز احساسات است. کودکان به دلایلی که در بالا هم به آنها اشاره شد، بلد نیستند احساسشان را به درستی به زبان بیاورند و درست همان رفتاری را انجام دهند که نشان دهنده احساس درونیشان است. مثلا ممکن است کودک گرسنه شما، به جای اینکه بگوید: «گرسنمه، لطفا بهم غذا بده» شروع کند به بدخلقی و بهانهگیری.
زمانهایی که کودک در آرامش قرار دارد راههای ابراز احساسات را به او آموزش دهید. بارها و بارها بگویید و خسته نشوید. «وقتی گرسنهای باید به من بگی که گرسنه شدی»
بازیهایی برای کنترل خشم:
حباببازی
درست کردن حباب برای کودکان 3 تا 5 ساله جالب و هیجانانگیز است، همچنین تمرکزشان را بر نفس کشیدن افزایش داده و تنفسشان را آرام و شمرده میکند. هر هفته با کودکتان حباب درست کردن را تمرین کنید و زمانی که خشمگین است از او بخواهید که حباب درست کند.
بازی بادکنکی
بادکنکی را به کودکتان بدهید، از او بخواهید آن را پر از باد کند، با آن بازی کند و سپس با یک جسم نوک تیز بادکنک را بترکاند. وقتی بادکنک میترکد، صدایی ایجاد میشود که کودک خود به خود، تکانی میخورد و خودش را عقب میکشد، از کودک بخواهید نفس عمیق بکشد، برایش توضیح دهید که این صدای ترکیدن بادکنک همه را اذیت میکند؛ از او بخواهید راهی پیدا کند برای خالی کردن هوای بادکنک، بدون اینکه چنین صدای وحشتناکی تولید شود. کم کم به کودک بفهمانید که میتواند به آرامی هوای بادکنک را خارج کند و اگر آرام آرام هوا را خارج کنید، هیچ صدای بدی نخواهد داشت. این مسأله را با خشم کودک ربط دهید و کامل توضیحات مرتبط را بدهید.
پاره کردن روزنامه
تکههای روزنامه باطله به بچه بدهید، بگویید آنها را تکه تکه کند و به هوا بپاشد و هورا و فریاد بکشد. این کار باعث تغییر هیجانات در کودک شده و خشمش را کنترل میکند. در انتها از او بخواهید که کاغذهای باطله را جمع کند.
لاکپشت ماورا
«لاکپشت ماورا» یک روش قصه درمانی است. به بچه میگوییم: لاکپشتی بود که در زمانهای قدیم زندگی میکرد و زود عصبانی میشود، یک روز پدربزرگش به او فرمولی سه مرحلهای یاد میدهد؛
مرحله اول اینکه وقتی لاکپشت عصبانی میشود باید سریع خودش را از آن موقعیت عصبانیت دور کند. مثلا برود توی اتاقش و روی تختش دراز بکشد.
مرحله دوم اینکه باید نفس عمیق بکشد. دستش را شکمش بگذارد و 3 ثانیه نفسش را حبس کنید و بعد با شماره سه هوای ریههایش را بیرون بدهد.
در مرحله سوم فکر کند که در آن موقعیت چه کاری میتوانسته انجام دهد.