عاطفه میرافضل
برای خیلی از ما تکنیک بیهوشی پدیده جالب و در عین حال ترسناکی است. متخصصان این حوزه معتقدند این تکنیک مثل بندبازی روی لبه باریکی است و حساسیتهای خاص و خطرناکی دارد که می تواند بیمار را به دنیا برگرداند یا راهی دیار باقی کند. ازهزاران سال قبل، انسانها ازطریق خوردن عصاره بعضی ازگیاهان میتوانستند بر این حس ناخوشایند ناشی از درد، چیره شوند اما کسی علت دقیق چنین امری را نمیدانست، مردم در عهد باستان برای از حال رفتن و نفهمیدن درد جراحی یا دندان کشیدن از عصاره خشخاش یا روشهای فیزیکی مثل ضربه به سر استفاده میکردند.
اولین بیهوشی در یونان قدیم و با استفاده از داروهایی نظیر عصاره خشخاش انجام میگرفت، اما بیهوشی امروز، از قرن ۱۸ آغاز شد. ابتدا جراحان تلاش میکردند برای اینکه جراحی خود را با درد کمتری انجام دهند ازسرعت بیشتری استفاده کنند. برای مثال در صورت انجام عمل جراحی پا و قطع قطعهای از آن با سرعت زیاد در چند ثانیه این کار را انجام میدادند تا بیماران درد کمتری ببرند.
ولی کشفیات سالهای میانی قرن نوزدهم متفاوت بود و طی آن چند دانشمند به استفاده از برخی گازهای استنشاقی مانند اتر و نیتروساکسید (نیتروساکسید با فرمول شیمیایی N2O یک گاز بیهوشکننده است که امروزه نیز استفاده از آن در بی هوشی کاملا رایج است) اقدام کردند که جالبترین آن ها نمایش یک جراحی با بیهوشی درمعرض عموم و در آمفیتئاتر بیمارستان ماساچوست وابسته به دانشگاه هاروارد صورت گرفت و طی آن، ویلیام مورتون که یک دندان پزشک بود بیماری را با اتر بیهوش کرد تا جراح، غدهای را که در ناحیه تحت فکی بیمار قرار داشت، درآورد. بیدردی و خاموشی بیمار برای حضار که اکثر آنها پزشک یا دانشجوی پزشکی بودند چنان حیرتآور بود که جراح رو به حضار بهتزده مینماید و میگوید که این کار واقعی بوده و تر دستی نیست. به این ترتیب بیهوشی رسما پا به عرصه دانش پزشکی نهاد.
اما مشکل عمده در زمان قدیم مرگ و میر فراوان بیماران توسط داروهای نظیر اتر و N2O به علت عوارض ناشناخته این داروها بود که به کشف داروهای جدیدتر وکمعارضهتر در طی دو قرن اخیر شد و با کشف گازهای استنشاقی جدیدتر مشتق از گاز فلورو داروهای وریدی خوابآور و مخدر و شلکنندههای عضلانی، پزشکان توانستند به عوارض مرگآور داروهای قدیمیتر چیره شوند، به طوری که امروزه با وجود داروهای جدید و نیز در سایه کشف دستگاههای جدید ماشین بیهوشی و انواع اقسام وسیلههای پایش بدن، عوارض به کمترین میزان خود برسند.
بیهوشی در تاریخ کهن ایران
ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی، بیش از هزار سال قبل شرحی از عمل جراحی برای خارج کردن جنین از شکم مادر میدهد. طبق شاهنامه فردوسی رستم هم به وسیله عمل سزارین به دنیا آمدهاست. به همین دلیل برای این عمل ابتدا رودابه به وسیله شراب قوی بیهوش شده و سپس سزارین انجام شدهاست. حتی جراحان نمیدانستند که باید رحم شکافته شده را بدوزند. با توجه به شرحی که فردوسی داده، باور بر این است که ایرانیان قدیم، این عمل را انجام داده و ثبت کردهاند و اسناد معتبری از آن در اختیار فردوسی قرار گرفتهاست.
بیاور یکی خنجر آبگون یکی مرد بینا دل پرفسون
نخستین به می ماه را مست کن ز دل بیم و اندیشه را پست کن
تو منگر که بینا دل افسون کند به صندوق تا شیر بیرون کند
در ایران و هند باستان، از جمله در اوستا، از گیاه هوم همراه با مواد دیگر، جهت به وجود آوردن حس شادی و همچنین به عنوان یک مسکن قوی استفاده میشده است. قوم سومر در ۳۴۰۰ سال قبل از میلاد در بینالنهرین اقدام به کشت خشخاش برای بدست آوردن تریاک کردند و از محصول آن به عنوان دارو استفاده میکردند. مصریان باستان وسیلههای خاصی برای جراحی داشتند. همچنین مسکن و داروهای آرامبخش هم استفاده میکردند.
دیوارنگارههای مصری نیز که به ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مربوط میشود، جراحی را نشان میدهد که در حین عمل روی دست بیمار در حال فشردن عصبی در ناحیه حفره آرنج است؛ یا تصویر دیگری که بیمار در حین جراحی روی کف دستش شبکه بازویی خود را میفشارد.
«پین چیائو»، پزشک و جراح افسانهای اهل چین بود که اولین بار استفاده از داروهای بیهوشی برای جراحی در چین را شرح داد. این روش در کتاب استاد هانفی ثبت شدهاست. وی به دو مرد یک نوشیدنی سمی و بیهوشکننده خوراند، آن دو برای سه روز بیهوش بودند، در این مدت پین چیائو معده آنها را جراحی کرد.
«هووآتو» پزشک و جراح چینی دیگری بود که به شکل نوین با استفاده از مخلوط کردن گیاهان دارویی توانسته بودن داروی بیهوشی تهیه کند. او از این دارو برای اعمال جراحی بزرگ مانند برداشتن قسمتی از روده استفاده میکرد. در مکتب کنفسیوس بدن مقدس شمرده میشود و جراحی نوعی از قطع عضو به شمار میآید، به مرور پایههای جراحی سست شد و حتی جراحی و بیهوشی موفق هووآتو بعد از مرگش از بین رفت.
استفاده از داروهای بیحسی موضعی در تمدن اینکاها مرسوم بودهاست، به صورتی که عابدان آنها زمانی که برای جراحی جمجمه آماده میشدند، برگهای کوکا را در دهان میجویدند. به این ترتیب، آب دهان آنها خاصیت بیحسکنندگی داشت و زخم را بیحس میکرد.
نوشتههای قدیمی عربی پزشکان مسلمان و مسیحی، کاربرد بیهوشی استنشاقی را نشان میدهد. اساس این روش وجود ماده خوابآور بر روی اسفنج میباشد که به اسفنج خواب معروف بوده است. در این روش یک اسفنج در محلول تریاک و آب شوکران و مواد دیگر خیس میشد. سپس اسفنج خشک میشد و در جایی نگهداری میکردند. در زمان عمل جراحی دوباره آن را کمی مرطوب کرده، زیر بینی بیمار نگه میداشتند و پس از تنفس، بیمار بیهوش میشد. این ترکیبات به جهت دارا بودن آلکالوئیدهای قوی در بیهوشی مؤثر بود و کاربرد آن در اروپا تا قرن ۱۹ ادامه داشت.
اولین بیهوشی و جراحی تکنیکی
معروفترین داروی بیهوشی اتر است که اختراع آن به قرن ۸ بازمیگردد. این دارو معروفترین داروی بیهوشی بود تا قرن ۱۶ که پزشک و دانشمند مشهور «پاراسلسوس» ادعا کرد مرغ پس از تنفس اتر علاوه بر به خواب رفتن بیدرد نیز میشود. در اوایل قرن ۱۹ از این دارو جهت تفریح استفاده میشده است.
پزشک آمریکایی «کرافورد لانگ» نیزبه طور اتفاقی متوجه شد زمانی که دوستان
او در معرض گاز اتر قرار میگیرند، اگر به آنان جراحتی وارد شود هیچگونه دردی احساس
نمیکنند. او بلافاصله متوجه خواص این دارو جهت جراحی شد. در تاریخ ۳۰ مارس ۱۸۴۲ برای اولین بار توسط
لانگ، فردی تحت عمل جراحی بدون درد با بیهوشی قرار گرفت. اما لانگ نتایج کشف خود را
تا قبل از سال ۱۸۴۹ ارائه
نکرد.
تا اینکه همانگونه که در بالا ذکر شد، در ۱۶ اکتبر
سال ۱۸۴۶ در بوستون دندانپزشک
ویلیام مورتون در نمایشی از اتر به صورت موفقیتآمیز برای دانشجوی پزشکی در بیمارستان
عمومی ماساچوست استفاده کرد. مورتون تلاش کرد ماهیت ماده بیهوشی خود را مخفی کند و
آن را به فراموشی عمیق نسبت میداد. وی موفق به دریافت گواهی ثبت اختراع برای دستگاه
بخور اتر ابداعی خود شد.
گاز خنده، مکمل بیهوشی
گاز دینیتروژنمونوکسید داروی دیگری است که در بیهوشی کاربرد دارد که توسط دانشمند انگلیسی، «جوزف پریستلی»، کشف شد. در ابتدا مردم فکر میکردند این گاز همانند سایر گازهای اکسیدنیتروژن سمی است و سبب مرگ میشود. تا اینکه در سال ۱۷۹۹، شیمیدان و مخترع، «همفری دیوی»، تصمیم گرفت این گاز را روی خودش امتحان کند تا خواص آن را کشف کند. او متوجه شد پس از استفاده از این گاز دچار خنده میشود، به همین دلیل او نام گاز خنده را بر روی دینیتروژنمونوکسید قرار داد.
ایران معاصر
نخستین عمل جراحی مدرن همراه با بیهوشی در ایران در سال ۱۲۳۰ شمسی توسط «یاکوب ادوارد پولاک» انجام شد و وی برای نخستین بار در ایران از اتر برای بیهوشی بیمار استفاده کرد. در 1851 میلادی، میرزا داودخان بنا به دستور میرزا تقیخان امیرکبیر مأمور شد تا معلمانی برای مدرسه دارالفنون از اتریش استخدام کند. دکتر ادوارد پولاک یهودی پزشکی از اهالی چکسلواکی بود که بنا به توصیه استادان دانشگاه وین برای تدریس رشته پزشکی و داروسازی این مدرسه طی قراردادی چهارساله استخدام شد.
تا سالها بعد بیهوشی در ایران با روشهای بسیار ابتدایی با استفاده از
ماسک و قطره اتر انجام میشد. اغلب افرادی که این مسئولیت را به عهده داشتند، پزشک
نبودند و بهطور تجربی با این کار آشنایی داشتند. برخی جراحان نیز خود مبادرت به بیحسی
نخاعی میکردند. بعدها در مراکز دانشگاهی، دستیاران جراحی یا دانشجویان سال آخر پزشکی
عهدهدار این وظیفه میشدند. تا این زمان تدریس بیهوشی نوین وجود نداشت.
در سال ۱۳۳۰ «یحیی
عدل» به همراه «بوئه» (Boué) از فرانسه به ایران
مراجعت کرد. بوئه در بیمارستان سینا با ماسک امبردن بیماران را بیهوش میکرد. یک سال
پس از آمدن بوئه به ایران، «علی فرّ»، فارغالتحصیل رشته تخصصی بیهوشی از انگلستان،
به پیشنهاد دانشکده پزشکی دانشگاه تهران، تعلیم و آموزش پزشکان در رشته بیهوشی را آغاز
کرد و از همان سال تدریس بیهوشی در برنامه درسی دانشجویان پزشکی عمومی نیز گنجانده
شد. البته از حدود ده سال بعد، گذراندن یک ماه در بخش بیهوشی برای کلیه دانشجویان پزشکی
عمومی الزامی شد. از جمله ابداعات علی فرّ دستگاه بیهوشی مدار بستهای است که به نام
خود او معروف است. پس از آن «عبدالله مرتضوی»، که او نیز در انگلستان مدرک تخصص بیهوشی
خود را دریافت کرده بود، به ایران آمد و در بیمارستان زنان وابسته به دانشکده پزشکی
مشغول به کار شد. دستیاران اولین دوره تخصص بیهوشی چهار نفر بودند که پس از فارغالتحصیلی
در بیمارستانهای تابعه دانشکده پزشکی مشغول به کار شدند. فارغ التحصیلان دومین دوره
۳ نفر بودند که آنها هم در بیمارستانهای وابسته
جذب شدند. در سال ۱۳۳۳ فقط یک
ماشین بیهوشی در بیمارستان رازی وجود داشت و در سال بعد دوازده دستگاه دیگر نیز برای
سایر بیمارستانهای دانشگاه تهران خریداری شد.
در اواخر سال ۱۳۳۴ «محمداسماعیل تشید»، پس از اخذ بورد تخصصی بیهوشی از کالج پزشکی نیویورک به ایران آمد. ابتدا با سمت رئیس درمانگاه به عنوان هیئت علمی، کار خود را در بیمارستان امام خمینی تهران (معروف به بیمارستان هزارتخت خوابی) شروع کرد و به تربیت متخصصان بیهوشی پرداخت. کتاب «انتخاب بیهوشی و فارماکولوژی داروهای بیهوشی» از جمله آثار تشید است که جایزه بهترین کتاب سال را دریافت کرد. همچنین از ابداعات تشید، لوله دهانی ـ حلقی کافدار برای حفظ تهویه در موارد لولهگذاریهای مشکل در برخی بیماران خاص است.