گردآوری و تدوین: عاطفه میرافضل
اگرچه در فرهنگ شفاهی عوامانه از این تفریح قدیمی با عنوان «کفتربازی» نام میبرند و حتی «کفترهواکردن» تا حدودی نشانه تفریحی سبکسرانه و سبب ایجاد مزاحمت برای همسایههاست اما این مقوله هم موضوعی فرهنگی است که ریشه در تاریخ کهن ما دارد. از کبوتران نامهبر و کبوترخانههای مهم سرزمینهای کویری گرفته تا کبوتران حرم. برای همین هم در این فرصت تصمیم گرفتیم به ریشههای تاریخی این جریان سری بزنیم و لایههای درونیتر تاریخی آن را موشکافی کنیم.
تا مدتها جهتیابی کبوترها موجب حیرت انسان میشد. خاصیت جهتیابی در کبوتر بینظیر است. میگفتند تیمور لنگ هرجایی میرفت کبوترخانه درست میکرد تا خبر را منتقل کند.
پس از پيامبران، نخستين مردمي كه از كبوتر براي فرستادن نامهها سود بردند ايرانيان بودند. مردم يونان هم راه و رسم پرورش كبوتران را آموختند و در گزارش اخبار بازيهاي المپيك از آن استفاده میکردند. پس از آنها، روميان در مسابقات خود برای خبررسانی از كبوتران استفاده كردند. در رم، اشخاصي كه نميتوانستند براي شركت در مسابقات به مركز المپيك بروند دوستان و غلامان خود را ميفرستادند و كبوتران را هم به همراه آنها روانه ميكردند و در پايان مسابقه، آن كبوتران را به رنگي معين كه نمايشگر پيروزي هر حزبي بود در ميآوردند و رها ميكردند. وقتی كبوتران به آشيانه خود باز ميگشتند صاحبانشان از رنگ آنها تشخيص ميدادند كه پيروز شدهاند يا شكست خوردهاند.
جهان متمدن نيز به نقش پراهميت كبوتران در روابط كتبي آگاه شد تا اينكه در روزگار جنگ از كبوتران نامهبر استفاده ميكردند كار تازهاي نبود زيرا «بلينيوس مورخ» ـ كه نقش كبوتران را در رسانيدن اخبار جنگ احساس كرده بود ـ ميگويد: «چرا ديوارها وحصارها بر ميافرازند و در كمينگاههاي دشتها و درهها كارآگاهاني به كار ميگيرند و در ميان رودخانهها و جويبارها تورهاي صيد را به كار ميگيرند با اينكه براي رسانيدن خبرها پيغامگزاراني راستگوي و درست كردار و راههايي امن در آسمان وجود دارد.»
چینیها نیز در قرن 7 ميلادي از كبوتر استفاده كردند و اين كار را از بازرگانان عرب و هند ـ كه كبوتراني با خود بدانجا برده بودند ـ آموختند.
بنابر کتب تاریخی و اسناد موجود، در میان حاکمان، خلفای عباسی، خلفای فاطمیان، المالکالمظفر حاکم مصر در سده هشتم قمری، حسنمیرزا پادشاه تیموری و اکبرشاه سومین پادشاه گورکانیان هند همه از علاقهمندان به کبوتر بودهاند.
جاحظ (۲۵۵ـ۱۵۰ ق) در جلد سوم کتاب «الحیوان» که به کبوتر اختصاص دارد در شرح خرید و فروش کبوتر در بازار بغداد میگوید: «بهای کبوتر گاه تا ۵۰۰ دینار هم میرسد و بهای آن از باز و شاهین و قوش و عقاب و قرقاول و خروس و حتی شتر و الاغ و قاطر بیشتر است.» همچنین همانجا از گردآمدن جمعیتهای زیاد برای تماشای مسابقات کبوتربازی صحبت میکند.
نقش ماندگار کبوترها در ایران
کبوترخانههای ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته ماندهاند. این در حالی است که این برجهای زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کنارههای شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادیهای این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.
تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانهها را در خود جای داده است.
طراحی و عملکرد کبوترخانهها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونهای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است. کبوترخانهها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذناپذیر بوده است.
ساختار معماری کبوترخانه به گونهای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونهای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین میکرده است.
دقت در اجرای این برجهای کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر میرسانده ،اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه پیدا میکرد هیچ کبوتری احساس ا منیت نمیکرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران میشد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر میشد.
آشیانهها آنچنان زیبا و منظم از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.
برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بیپناه و هم به جهت استفادهای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان میکردند قابل توجه است. پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهرهوری خاک استفاده میکردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده میشد، در اطراف آبادیها میساختند.
کبوترخانهها و سیاحان خارجی
کبوترخانههای ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده و ابنبطوطه مراکشی ظاهرا اولین سفرنامهنویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است.
او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) میگوید: این کبوترخانهها را بین راه قریه قیلان و اصفهان دیده است: «قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز نیز از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم.»
کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تأثیرگذار بودهاند به نحوی که «غازانخان مغول» در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانهها صادر کرد و بیانصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بیبهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.
نقش مذهبی کبوتران
در زمینههای دینی نیز به نقش کبوتران اشاره شده. در قرآن از نقش هدهد برای رساندن پیام سخن به میان آمده و نقش کبوتر در طوفان حضرت نوح و نیز لانهسازیاش در جلوی غار حرا و محافظتش از جان پیامبر اسلام نمونههای دیگری هستند که رویکردی همراه با احترام به این حیوان دارند.
در این زمینه میتوان به احادیثی در توصیه به نگهداری کبوتر در منزل اشاره کرد، یا جایگاه کبوتران حرم که نه تنها از شکار شدن در امان هستند بلکه به وسیله نذورات مردم تغذیه میشوند.
از طرفی در باورهای عامیانه مردم نقاط مختلف ایران به این موضوع برمیخوریم که کبوترداری و کبوتر جایگاهی مثبت و حتی گاه مقدس دارد.
از جمله باور به خوشیمن بودن حضور کبوتر در خانه یا لانهسازی آن در پشتبامها، باوری که خواندن کبوتر در صبحگاه را نیایش میداند، شکار نکردن کبوتر در بسیاری مناطق ایران با وجود حلال بودن گوشتش. همچنین مردم لرستان و ایلام بر این اعتقادند که کبوتر سفید را نباید کشت، چون پریان گاهی در پیکر کبوتر جلوه میکنند و مردم گیلان بالزدن و بقبقوی کبوتر را عامل فرار اجنه از خانه میدانند.
ممنوعیتهای کبوترانه
محدودیتهای حکومتی هم همواره در برابر فعالیت کبوتربازها قرار داشته است. بر اساس تاریخ «ابنکثیر»، رسم کبوتربازی در قرن چهارم و پنجم معمول بود و چون کبوتربازها برای مردم ایجاد مزاحمت میکردند، گاهی از طرف فرمانروایان دستور جلوگیری از آنان داده میشد؛ چنانکه مقتدی عباسی (نیمه دوم قرن پنجم)، ممنوعیت کبوتربازی را اعلام کرد و دستور داد برجهای کبوتر را نیز خراب کنند، زیرا این برجها مُشرف به خانههای مردم بود.
«شاهطهماسب» در ربیعالاول ۹۴۱ هجری قمری در کنار ممنوعیت منکراتی مانند شرابخانه، بنگخانه، بوزخانه، قوالخانه، بیتاللطف و قمارخانه، حکم به ممنوعیت کبوتربازی داد.
«شاه سلطانحسین» هم در حکمی دستور داد: «قدغن شد که جهال بیکمال به کبوتر پرانیدن که عبثترین شغلها و بیفایدهترین کارهاست، بال نشاطافشانی مرغ طبع نجویند» که گویا بال نشاطافشانی مرغ طبع ممنوع بود. حتی در دوران قاجار که کبوتربازی میان شاهان و شاهزادههای قاجار هم رواج داشت، «کریمخان منظمالسلطنه» رئیس نظمیه مظفرالدینشاه در اعلانی در تاریخ ۲۵ دی ۱۲۷۶ برای اهالی دارالخلافه تهران فرمان به «منع و سیاست و تنبیه» کبوتربازها داد. البته هنوز هم به طرقی این مشکلات و محدودیتها پابرجاست.
این محدودیتها در مواردی به خاطر شرایط فعالیت خود کبوتربازها و انگهایی است که به آنها زده میشود، انگهایی که میتوان گفت قدمتی به درازای عمر کبوتربازی دارد. حاشیههایی همچون چشمچرانی، دزدی و ایجاد مزاحمت برای همسایهها.
یکی از دلایل اتصاف این صفات، شیوه فعالیت کبوتربازها از جمله صرف وقت زیاد کبوتربازها روی پشتبام، صرف هزینه زیاد برای نگهداری از کبوترهایشان و استفاده از سوت و ایجاد صدا برای تحریک کبوترها به بیشتر پریدن بود.
به هر حال هر تفریحی که وابستگی به آن، نشان از اعتیاد و صرف وقت و هزینه بیمورد باشد زیر سؤال است حتی اگر پای لطافتگونه کبوتران خانگی یا نامهبر در میان باشد.