نیلوفر حاج‌قاضی
اگر بچه محصل یا دانشجو باشید حتما اسم ریتالین را شنیده‌اید؛ قرص شب امتحان، دوپینگ ویژه شب‌های کنکور، توپ شدن برای اضافه کاری. بعضی ادعا می‌کنند تمرکز و انرژی، کنترل اضطراب و رفع خواب آلودگی و کسالت از خصوصیات بارز این قرص است که می‌تواند شما را کاملا هوشیار و بیدار نگه داشته از شما یک انیشتین یا پروفسور حسابی بسازد. تمام ویژگی‌های فریبنده‌ای که می‌تواند شما را برای تست کردن یک دانه از این قرص‌ها قلقلک دهد اما اصل حکایت موضوعات دیگری است.
هر سال بویژه در ایام امتحانات و کنکور مصرف قرص «ریتالین» میان دانش آموزان و دانشجویان افزایش یافته، برخی برای این‌که بیدار بمانند و بتوانند شب امتحان درس بخوانند از این قرص استفاده می‌کنند و تصورشان بر این است که مصرف آن برای چند مرتبه نمی‌تواند آسیب‌زا باشد، در حالی که کارشناسان حوزه اجتماعی معتقدند قرص‌هایی چون ریتالین و ترامادول دروازه ورود به اعتیاد هستند.
ضمن این‌که در برخی مناطق تهران تهیه قرصی چون ریتالین برای دانش آموزان سخت نیست و علیرغم محدودیت‌هایی که در داروخانه‌ها مبنی بر عدم ارائه دارو بدون دفترچه و تجویز پزشک وجود دارد باز هم برخی دانش آموزان به عنوان سرگروه اقدام به تهیه این قرص‌ها کرده و آن را با قیمت‌های متفاوتی از هفت تا ۱۵ هزار تومان به دانش آموزان دیگر می‌فروشند؛ به نظر می‌رسد علیرغم تلاش‌های صورت گرفته هنوز ضعف‌های نظارتی در حوزه توزیع دارو و کنترل بازار سیاه فروش قرص‌هایی چون ریتالین و ترامادول پابرجاست؛ هرچند در این میان جای خالی اطلاع رسانی و آگاهی‌دهی به خانواده‌ها و دانش آموزان نیز به شدت احساس می‌شود.
مدیرکل دفتر مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش با بیان این‌که اگر چه خانواده‌ها در همه زمان‌ها و موقعیت‌ها باید نسبت به گرایش فرزندان به این داروها، حساس و مراقب باشند تاکید کرد: اما در عین حال توصیه می‌شود که در فصل امتحانات و کنکور، مراقبت بیشتری داشته باشند. شواهد نشان می‌دهد متأسفانه از این داروها و قرص‌ها، در مواردی برای سوء مصرف و به عنوان یکی از ابزارهای آسیب به خود، توسط کودکان و نوجوانان استفاده شده است.
تجربه دیگران
گرایش به آمفتامین‌ها در افراد معمولا سه دلیل شایع دارد؛ اول در زمان امتحانات و کنکور و با هدف تمرکز، آرامش و تقویت حافظه، دوم به عنوان راهکاری برای رهایی از اختلال‌های مرتبط با بهداشت روان مانند اضطراب، افسردگی، نقص توجه و سوم به عنوان یک رفتار مخاطره آمیز که در واقع همراه با سایر رفتارها و موقعیت‌های مخاطره آمیز، استفاده شده و روی می‌دهد. در این‌جا با تجربه چند تن از افرادی که به دلایل مختلف، انواع ریتالین مصرف کرده‌اند آشنا می‌شویم:
ـ من تا حالا حدود 100 تا ریتالین مصرف کردم ولی دیگه نه خوشم میاد ازش نه اشتیاقی به مصرفش دارم فقط چند چیز تو این دارو دیدم که خواستم بیان کنم. دفعه اول 4 تا ریتالین انداختم بالا و زدم تو کار شطرنج و قلیون که ناگهان تاثیرش رو گذاشت و کاملا سرخوش بودم و بی‌خیال دنیا و دردسرهایش. اما بعد از حدود 5/1 ساعت سریعا جاش رو داد به سر درد شدید همراه با بی‌خوابی فجیح که طاقتم را طاق کرده بود و رفتم سراغ روانپزشک که چند تا قرص قوی تر بده تا بخوابم.
ـ یکی بهم گفت غصه داری ریتالین بخور منم سه تا با هم خوردم و شدم یه آدم بسیار مهربون و پر حرف که دنیارو جور دیگری می‌دید ولی اشتیاقم به سیگار رو خیلی بیشتر کرد و مدام پشت سر هم سیگار می‌کشیدم. اما بی‌خوابی بیچاره‌ام کرده بود.
ـ من فقط خواستم یک شب که از قضا فرصتی برای خواندن درس‌هایم نداشتم ازش استفاده کنم اما قرص‌های همان یک شب مرا به ریتالین عادت داد. به نظر من بدن خیلی سریع بهش عادت می‌کنه و بی‌خوابی و دلشوره‌اش خیلی آزار دهنده است. بعدش هم برایم حواس پرتی آورد. می‌تونم بگم واقعا حتی ارزش تجربه کردن هم نداره.
ـ من سه سال ریتالین مصرف می‌کردم و الان چهار سال و نیمه که گذاشتم کنار و هنوز خوابم مشکل داره و همچنین بیاد آوردن بعضی موضوعات ساده برایم بسیار مشکله شاید باورتان نشود حتی به خاطر مصرفش دچار غلط‌های املای شده‌ام. این دارو شخصیت افراد را هم در بلند مدت عوض می‌کنه.
سوءاستفاده‌های ریتالینی
نمی‌خواهد اسمش منتشر شود. صاحب یکی از داروخانه‌های منتخب توزیع کننده ریتالین در تهران است که با گزارش‌های او، معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی موفق به شناسایی دو نفر دیگر شد. فهرست داروخانه‌های منتخب، باید هر سال توسط دانشگاه‌های تابعه تمدید شود. صاحب این داروخانه، طی سال‌های 90 تا 93 توزیع کننده ریتالین بوده است.
اولین نسخه جعل شده، تاریخ ١٧ اردیبهشت ٩١ را دارد. نسخه‌ای با امضای یک متخصص مغز و اعصاب. داروخانه‌دار، جعلی بودن نسخه را از اثر بر جا مانده از لرزش دست جاعل در هنگام نوشتن میزان دارو و مشخصات بیمار متوجه شد، با معاونت غذا و دارو تماس گرفت، به پلیس گزارش داد و جاعل دستگیر شد. شناسایی دومین نسخه جعلی کار دشواری نبود. بیمار معرفی شده در نسخه، کمتر از یک ماه قبل از تاریخ مندرج در نسخه، 200 عدد ریتالین دریافت کرده بود و صاحب داروخانه می‌دانست که 200 عدد ریتالین، حتی برای شدیدترین علایم، حداقل برای دو ماه کفایت می‌کند.
مرگ هم داشتیم
یکی از اساتید سم‌شناسی بیمارستان لقمان که هر روز و در زمان حضور در بیمارستان، تصویری جز پیکرهای افقی و عمودی افراد دچار مسمومیت‌های عمدی یا سهوی نمی‌بیند، مواردی از مرگ با ریتالین را هم شاهد بوده است. وی می‌گوید: «ریتالین یک داروی محرک است که اگر با دوز مشخص تجویز شده از سوی پزشک و به قصد درمان مصرف شود، مشکلی ایجاد نمی‌کند اما بالا رفتن مقدار مصرف، علایم شبیه مسمومیت با سایر مواد محرک و از جمله شیشه ایجاد می‌کند و فرد دچار اضطراب و ترس و تعریق و بی‌قراری و افزایش فشار خون می‌شود و در موارد مصرف دوز بالا، ممکن است سکته مغزی و خونریزی مغزی یا مشکلات قلبی ایجاد کند. در بیمارستان لقمان، موارد بستری ناشی از سوءمصرف ریتالین زیاد نیست اما مراجعات سرپایی در این مورد بالاست. مرگ ناشی از سوءمصرف ریتالین هم داشتیم.» وی تأیید می‌کند: «هر فردی که سوءمصرف ریتالین دارد، مستعد است که سوءمصرف سایر مواد هم داشته باشد. سایر مواد هم می‌تواند مواد مخدر یا مواد محرک باشد. شاید هم برعکس، چون سوءمصرف‌کنندگان دچار اختلال شخصیت شده و میل به سوءمصرف انواع مواد و الکل پیدا می‌کنند. پس، مصرف‌کننده شیشه هم ممکن است مایل به سوءمصرف ریتالین باشد. قدم بعدی سوءمصرف‌کننده ریتالین، سایر مواد مانند شیشه و ترامادول و الکل است چون خصلت داروهای محرک از جمله ریتالین این است که سوءمصرف‌کننده، بعد از مدتی ناچار است برای تعدیل خلقیاتش به موادی با قابلیت تحریک‌کنندگی بیشتر برود و مصرف چند ماده‌ای، عوارض جدی‌تری دارد و زودتر، او را به خط پایان زندگی می‌رساند.»
کالبدشکافی ریتالین
متخصصان داروشناسی در این باره می‌گویند: ریتالین که با نام رسمی متیل فنیدات نیز شناخته می‌شود، کاربردهای درمانی مهمی برای بعضی از بیماری‌ها از جمله افسردگی و بیش‌فعالی در کودکان دارد. اما شاید مهم‌ترین سوء استفاده‌ای که از این دارو به ویژه در ایام امتحانات می‌شود، مصرف برای افزایش تمرکز در مطالعه و در هنگام آزمون‌ها باشد. این در حالیست که متأسفانه اغلب به این نکته توجه نمی‌شود که تاثیر داروهای اعصاب روی بیماران و افراد سالم می‌تواند کاملا متفاوت باشد. بویژه آن‌که معمولا سوءمصرف این داروها در مقادیر بالا و به طور مکرر اتفاق می‌افتد و فرد را دچار عوارض جانبی بیشتری می‌کند.حالت تهوع، افزایش دمای بدن، سردرد، بی‌خوابی، پرخاشگری و عصبانیت، بی‌نظمی ضربان قلب، افزایش فشارخون و تشنج، از عوارض جانبی مصرف ریتالین بویژه در مقادیر بالاست و مصرف کننده هر بار مجبور می‌شود برای گرفتن اثر، بیش از دفعه قبل دارو مصرف کند و از طرفی نسبت به آن از نظر روانی و جسمی وابسته می‌شود.
توجه: با توجه به این‌که داروهای تحت کنترل مانند ریتالین از طریق داروخانه‌ها به صورت عادی عرضه نمی‌شود، اغلب ریتالین‌های در دسترس، قاچاق و حتی تقلبی هستند که می‌توانند بسیار زیان بارتر و حتی مرگ‌آور باشند.
نکته قابل ذکر این است طبق نظر متخصصان دارویی زمانی پس از مصرف این دارو سیگنال‌های مغز در یک طیفی شروع به یادگیری و توجه می‌کند و بر اثر کاهش این سیگنال‌ها (زمانی که دوز دارو در خون پایین می‌آید) یادگیری نیز کاهش می‌یابد و به نوعی تبدیل به فراموشی می‌شود و حتی داشته‌های قبلی نیز امکان بازآوری ندارد و به نوعی فرد به فراموشی موقت و پاک‌شدن اطلاعات حافظه کوتاه مدت دچار خواهد شد.
اما جوانان به دلیل داشتن ویژگی‌هایی چون استقلال‌طلبی، کنجکاوی، هیجان‌خواهی، پیروی از گروه هم‌سالان بیشتر در معرض خطر مصرف مواد هستند و جزو آسیب‌پذیر‌ترین گروه‌های سنی به شمار می‌روند، از این رو یکی از دستاورد‌های مهم پیشگیری از اعتیاد آگاه بودن مردم از خطرات و مضرات
مصرف این قرص‌ها اگرچه باعث تمرکز در شب امتحان می‌شود ولی مضراتش بیشتر از فوایدش است. روانشناسان و روانپزشکان می‌گویند که در وهله اول مصرف این قرص‌ها به‌دلیل اعتیاد آور بودن باید منع شود. علاوه بر این، آن‌ها معتقدند که اضطراب و دلشوره نیز از دیگر عوارض استفاده از این دارو است و در بسیاری موارد ممکن است برخی افراد دچار عوارض مصرف این قرص‌ها نشوند و به همین دلیل دوستان خود را نیز به مصرف آن دعوت کنند اما، مسأله این است که این قرص‌ها در همه افراد عوارض یکسانی ندارد و درست مانند مصرف سیگار که ممکن است در افراد عوارض متفاوت با درجات متفاوتی ایجاد کند، عوارض مصرف این قرص نیز در افراد مختلف، متفاوت است. دانش‌آموزانی که از این دارو به طور خود سرانه استفاده می‌کنند موقتا دارای تمرکز و توجه بالا شده و کمتر می‌خوابند و حتی نمرات بالایی در امتحانات کسب می‌کنند، اما پس از مدتی به این دارو وابستگی روانی پیدا می‌کنند و نمی‌توانند مصرف آن را کنار بگذارند.
هشدار: قدرت تخریب قرص‌های ریتالین بیشتر از مواد مخدر صنعتی و روانگردان‌هاست، اما متأسفانه به‌علت رواج این باور غلط که مصرف این قرص‌ها موجب شب نخوابی و تقویت حافظه در روز امتحان می‌شود شاهد گسترش مصرف این قرص‌ها در میان دانشجویان هستیم.