نیلوفر حاج‌قاضی
با وجودی که سال‌ها گذشته اما هنوز ردپای فشار قلم روی انگشتان بسیاری از ما جا خوش کرده و عذاب وجدان جازدن‌های عمدی برای فرار از رونویسی‌های مکرر کسل‌کننده در ایام نوروز و البته تنبیه شدنی دوباره به خاطر این رج‌زدن‌ها، روی روانمان سنگینی می‌کند. خاطرات تلخی که اصلا میلمان نمی‌کشد به سویشان برویم اما جنجال یک طرح و حاشیه‌هایش خواه ناخواه ما را به آن سو پرتاب می‌کند. ماجرا از جایی شروع شد که «رضوان حکیم‌زاده» معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد: «در پایه‌های اول تا سوم دوره ابتدایی تکالیف مهارت‌محور را به جای مشق شب خواهیم داشت و مشق شب حذف خواهد شد. برای پایه‌های چهارم تا ششم دو ساعت از ساعت درسی در اختیار مدرسه قرار می‌گیرد و دو ساعت برنامه ویژه مدرسه را خواهیم داشت.» ارائه این طرح از سوی این وزارت‌خانه مثل هر موضوع دیگری موافقان و مخالفان خودش را داشت و تا این جای کار کاملا طبیعی بود اما کار وقتی به جای باریک کشید که برخی غول‌های کمک آموزشی که تبلیغاتشان برای کنکور گوش فلک را کر کرده، رهسپار قم شدند تا از طریق رایزنی با برخی علما و مراجع تقلید در برابر حذف مشق شب قد علم کنند. حالا شما پیدا کنید پرتقال فروش را!
هشتگ مشق شب داغ شد!
در روزگار اخیر، کنکور و کتاب‌های کمک‌آموزشی از مسائل اصلی حوزه آموزش است. از طرفی سال‌هاست که جامعه با خواست عمومی برای حذف کنکور در حال دست و پنجه نرم کردن است. مجلس در اواخر دهه هشتاد رأی به حذف کنکور داد و دولت را مسئول حذف کنکور دانست. این ماجرا در ادامه منجر به حذف کنکور نشد اما حواشی متعددی برای وزارت آموزش و پرورش ایجاد کرده است. از طرفی مدرک‌گرایی صرف جوانان و عدم کسب مهارت‌های لازم زندگی اعم از حرفه‌ای، صنعتی حتی هویتی و روانشناختی زمینه‌ای را فراهم آورده تا آموزش و پرورش در راستای کمرنگ شدن حافظه‌پروری و تقویت مهارت‌محوری طرح حذف رونویسی را برای سه سال ابتدایی پیشنهاد دهد. از سوی دیگر مؤسسات عظیم کمک آموزشی که شروع این جریان را در ایستگاه نهایی‌اش به ضرر خود می‌دیدند برای ممانعت از این طرح دست به کار شدند و به دیدار علمای قم شتافتند.
این دیدارها، حواشی فراوانی را به همراه داشت وکاربران توئیتری با داغ کردن هشتگ «مشق شب» معتقدند این دیدارها بهدلیل داغ شدن مباحث مرتبط با حذف کنکور و از دست رفتن یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی برای مؤسسات کمک‌آموزشی، برقرار شده است و هدف آن مشروعیت‌بخشی به فعالیت‌های سودآورشان است. مطرح شدن مشق شب توسط این افراد نزد مراجع تقلید برای انحراف اذهان مراجع و افکار عمومی از موضوع اصلی که محل درآمد این مؤسسات است، تفسیر شد.
یک فعال رسانه‌ای در توئیتر خود درباره ماجرای مشق شب نوشت: «مدیران مؤسسات گاج و قلمچی و... به دیدار مراجع می‌روند و از ایشان فتوا می‌گیرند که حذف مشق شب خلاف قرآن و سنت و سیره است. یکی از این مؤسسات سال گذشته 350 میلیارد تومان به صداوسیما آگهی داده است.»
یکی دیگر نوشته است: «آنقدر نوشتیم که مچ دستمان معیوب شد و آرنج‌مان کج، مدرسه نبود مشق‌ستان بود.»
کاربر دیگری نیز از مشق شب در دوران مدرسه خود گفته است: «یعنی برای حذف مشق شب هم باید حرص بخوریم؟ از آن همه مشق شب لعنتی زیر بمباران چه چیزی نصیب ما شد؟ اصلا مشق شب را می‌خواندند معلم‌ها؟ من دوم ابتدایی در مدرسه سه شیفته درس خواندم. در آن روزگار حتی فرصت خط زدن دفتر مشق هم نبود اما اجبار به مشق نوشتن همیشه بود.»
«مهرزاد دانش»، مدیرکل دفتر امور چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز در توئیتی درباره مشق شب نوشت: «1. بود و نبود مشق شب تصمیم تخصصی کارشناسان آموزشی و تربیتی و روان‌شناسی مدارس است. 2. تلاش ذی‌نفعان برای حفظ منافع صنفی، طبیعی است. 3. مراجع دینی، نه متخصص کنکور و مشق شب‌اند و نه ان‌شاء‌الله ذی‌نفع در آن تشکیلات. 4. لطفا دین خدا را با نظردادن درباره هرچیز تنزل ندهید.»
«روزنامه جوان» نیز به این موضوع واکنش نشان داده است و در گزارشی نسبت به مافیای کنکور و دیدارشان با مراجع نقد می‌کند. «مؤسسات کنکور که سال‌هاست در کشور «تشکیلات موازی با نظام رسمی و حاکمیتی آموزش و پرورش» راه انداخته‌اند و تمام همّ و غم آنان افزایش سطح حساسیت‌پذیری به قبولی در کنکور و تمرین تست‌زنی است و نه لزوما افزایش سطح علمی دانش آموزان، این روز‌ها با بحران مشروعیت روبه‌رو شده‌اند، زیرا هم فغان مردم از هزینه‌های میلیونی
و کمرشکن این هیولا‌های کنکور و تست‌زنی بلند شده است، هم شخص وزیر آموزش و پرورش و معاونان او از آنچه «مافیای کنکور» می‌نامند، فریادشان بلند است و هم کارشناسان، خطر یک آموزش و پرورش موازی را که مؤسسات کنکور با گردش مالی بیشتر از بودجه آموزش و پرورش به راه انداخته‌اند، گوشزد می‌کنند. این مافیای مخرب در جدید‌ترین اقدام پس از دیدار با چند تن از علمای قم و مراجع تقلید، گزارش و عناوینی از این دیدارها منتشر کرده‌اند که در راستای مشروعیت‌بخشی به کتاب‌های کمک آموزشی خودشان است، کتاب‌هایی که با حذف مشق شب از مقاطع مختلف تحصیلی، بی‌فایده می‌شود و درآمد میلیاردی آن‌ها را نابود می‌کند.»
چه جملاتی از مراجع نقل شد؟
طبق برخی اخبار مراجع عظام تقلید در دیدار با ناشران از حذف مشق شب به دلیل اثرات منفی آن انتقاد کردند. «آیت‌الله جعفر سبحانی» مرجع تقلید در یکی از این دیدارها گفت: «شنیده می‌شود امروز در مدارس تکالیف را از دانش‌آموزان برداشته‌اند که کار درستی نیست و نباید دانش‌آموز بعد از مدرسه رها و باید مغز و فکر آن با انجام تکلیف مشغول شود و به کار گرفته شود.»
«آیت‌الله سید هاشم حسینی بوشهری» امام جمعه قم نیز در این دیدارها گفت: «در جامعه آموزشی کشور افراط و تفریط گریبانگیر شده است به گونه‌ای که در برخی مدارس چوب و فلک در کار است و دانش‌آموز را از تحصیل و آموزش فراری می‌دهد که این اقدام آنان افراط محسوب می‌شود و در برخی مدارس نیز از ارایه تکلیف به دانش‌آموزان خودداری می‌شود که نوعی تفریط است. آموزش صحیح در گرو تمرین است و اگر این تمرین حذف شود نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که به هدف مطلوب رسیده‌ایم.»
صاحب یکی از مؤسسات مطرح کمک آموزشی نیز در دیدار با آیت‌الله حسینی بوشهری با انتقاد از حذف مشق شب گفته است: «با حذف تکلیف دانش‌آموزان، آنان از فراگیری و آموزش دور شده و به سمت فضای مجازی کشیده می‌شوند که آثار جبران‌ناپذیری را به دنبال دارد.»
البته وی در مصاحبه‌ای گفته است: «ده‌ها موضوع دیگر در این دیدارها مطرح شده، حالا اگر یک موضوع پررنگ شده تقصیر ما نیست. در دیدار با مراجع 10 موضوع مطرح شد که یکی از آن‌ها مشق شب بود. معتقدم دانش‌آموز بدون مشق شب دچار آسیب می‌شود. هنوز کلام‌مان منعقد نشده، مراجع این فرمایش را مطرح کردند. اصلا مسأله اقتصادی مطرح نیست.»
رونویسی از مشق شب، حذف نمی‌شود
با شنیده شدن صدای اعتراض عده‌ای مبنی بر این که با حذف رونویسی و تکلیف شب دانش‌آموز توانایی لازم برای آموزش را نخواهد داشت، معاونین آموزش و پرورش توضیحات تکمیلی در این راستا را ارائه کردند:
معاون آموزش ابتدایی وزارت آموزش و پرورش با بیان اینکه ما در دوره ابتدایی تصمیم گرفتیم برای تغییر فضای کلاس از حافظه‌پروری به سمت مهارت محوری در کلاس‌هایی که امکانش وجود دارد تکالیف مهارت‌محور را جایگزین مشق شب کنیم، گفت: قرار است در مرحله اول در مدارسی که تراکم بین ۱۶ تا ۲۵ نفر دارند به جای آنکه در منزل رونویسی انجام دهند و تکرار و تمرین کنند، این کار را در مدرسه انجام دهند و در خارج از مدرسه فعالیت عملی که برای زندگی‌شان ضروری است، انجام بدهند.
حکیم‌زاده ادامه داد: به عنوان مثال یکی از محورهای مهم این است که بچه‌ها یک سری مهارت شغلی فرا بگیرند. ما تلاش می‌کنیم زمینه‌های این کار یعنی مهارت‌های پایه از جمله مسئولیت‌پذیری، مدیریت زمان، تصمیم‌گیری و حل مسئله را فراهم کنیم.
حکیم‌زاده با اشاره به برخی محاسن دیگر این طرح عنوان کرد: نظارتی از سوی معلم بر تکالیف در منزل وجود ندارد و از سوی دیگر برای خانواده‌هایی که آمادگی ندارند تنش‌زاست و به بچه‌ها آسیب می‌زند. این برنامه مهارتی کمک می‌کند تا رویه یکسانی در تکالیف که در مدرسه و با نظارت معلم انجام می‌شود حاکم شود، زیرا رویه بسیاری خانواده‌ها قدیمی و سنتی است. از سوی دیگر مشارکت فعال خانواده‌ها را خواهیم داشت و آموخته‌های کلاس درس نیز از محفوظات صرف خارج می‌شود. در واقع خواندن و رونویسی را بنا به اقتضای پایه، حذف نمی‌کنیم اما رونویسی باید به گونه‌ای باشد که دانش‌آموز احساس تکرار و انجام کار بیهوده را نداشته باشد و از انجام آن لذت ببرد.
قربانی‌های مظلوم جریان
با وجود توضیحات معاونین آموزش و پرورش اما هنوز سؤالات بی‌جواب دیگری باقی مانده است؛ این که برای محتوای کتاب‌های درسی که عموما مبتنی بر تکلیف در خانه هستند، چه تدبیری‌اندیشیده شدهاست؟ بخشی از اجرای طرح به گفته معاون وزیر، به خلاقیت معلم‌ها واگذار شدهاست؛ معلم‌ها چقدر برای این تکلیف آماده هستند؟ برای تطبیق دانش و شیوه تدریس آن‌ها با روش جدید آموزشی، چه برنامههایی پیشبینی شدهاست؟ چه تضمین و تدبیری وجود دارد که طرح، سلیقهای اجرا نشود؟ والدین برای همراهی با شیوه جدید، اقناع و توجیه شده‌اند یا خیر؟
قبل‌تر نیز طرح‌هایی در آموزش‌وپرورش آغاز شد بدون اینکه پشتوانه علمی و پژوهشی داشته باشد و همین زمینه‌ای می‌شود تا این طرح‌ها با وجود بار ارزشی آموزشی و پرورشی با مقاومت معلمان و خانواده‌ها مواجه می‌شوند.ضمن این که طرح‌های تحولی به کلاس‌های خلوت و روش‌های تدریس عملگراتر نیاز دارند اما هم‌اکنون معلمان با کلاس‌های درس شلوغ مواجه هستند
از سوئی دیگر، ادامه روند کنونی و حذف نشدن کنکور از طرفی موجب بروز آسیب‌های بیشتر برای نوجوانانی که پشت در دانشگاه مانده‌اند خواهد شد و از طرفی مافیای چند هزار میلیاردی کنکور را ثروتمندتر از گذشته می‌کند. اشکالات عمیق موجود در سیستم آموزشی این اجازه را برای بنگاه‌های آموزشی فراهم کرده است تا تبلیغات رنگی در رسانه‌های عمومی کشور کنکور را زنده نگه دارند. در این میان قشر قربانی، نوجوان و جوانی است که قرار است آینده پویای جامعه را بسازد و زنده نگه دارد.