مریم کمالینژاد
کودک، ثمره و عصاره زندگی والدینش است. هیچ چیز از فرزند و سلامت جسم و روحش مهمتر نیست. زمانی که نوزادی به دنیا میآید، مادر، آنقدر دقیق و حساس او را نگاه میکند که کوچکترین تغییری در رنگ رخ او را هم متوجه میشود. نکاتی کوچک که به چشم دیگران نمیآید، ذهن مادر را حسابی درگیر میکند. کافی است پای صحبتهای یک پزشک متخصص اطفال بنشینید تا ببینید والدین برای چه مسائلی به او مراجعه میکنند، بعضی از سؤالات و مشکلاتی که والدین به نوزادشان ربط میدهند، بعضا بسیار پیش پا افتاده است و جای هیچ نگرانی نیست، اما والدین آنقدر این فرزند را دوست دارند و برایش اهمیت قائلند که خیلی زود به نگرانی میافتند. درباره تربیت کودک و آنچه به روح و روان او مربوط میشود هم وضع به همین منوال است. کوچکترین بدخلقی، گوشهگیری و پرخاشگری کودک، والدین را دچار نگرانی میکند. در این میان انزوا و تنهاطلبی کودک از مواردی است که همیشه باعث نگرانی است و ما میخواهیم در این نوشتار به آن بپردازیم.
استقلال یا انزوا
کودک، در حدود یکسالگی تمایل دارد که کارهای شخصیاش را به تنهایی انجام دهد که این نشان از استقلالطلبی تازه اوست. میخواهد به تنهایی قاشق را به دست بگیرد، به تنهایی از جایش بلند شود و راه برود، به تنهایی لباسش را بپوشد و اصرار دارد که کارهایش را خودش انجام دهد. این تمایل و علاقه کودک در سن یکسالگی نشان از استقلال طبی است و ربطی به انزوا ندارد و جای نگرانی نیست.
تک فرزندان تنها
اغلب والدین تک فرزند، نگران تنهایی کودک خود هستند. کودکانی که تنها ارتباطشان با پدر و مادر و نهایتا چند نفری از دوست و فامیل است که اغلب همبازی خوبی برای او محسوب نمیشوند. این نگرانی والدین، کاملا بجاست. اگر از تک فرزندان غافل شوید و برای ارتباط و تعاملات مورد نیاز او برنامه درستی نچینید، نتیجهاش انزواطلبی است که معمولا بخاطر نداشتن مهارت برقراری ارتباط با دیگران است. با این حال تک فرزندان به دلیل تنهایی که نصیبشان شده، اگر درست با آنها برخورد شود و نسبت به تربیت و تنهاییشان بیتفاوت نباشید، افراد مستقلتر بار میآیند. این کودکان بلدند با خودشان بازی کرده و سر خودشان را گرم کنند و این باعث تقویت خلاقیت، رشد شخصیت مستقل اجتماعی، ایجاد آرامش و... می شود. با این حال نباید اجازه کودک که کودک در تنهاییاش غرق شود.
تنهایی همراه با توجه
اگر تنهایی کودک همراه با حضور و توجه والدین باشد، اثرات منفی و مضرات کمتری به همراه دارد. کودکی که از توجه والدین هم بیبهره و نصیب است، دچار اعتماد به نفس پایین، افسردگی و اضطراب میشود. در این زمانه که کودکان اغلب در آپارتمانهای کوچک محصورند و اجازه و شرایط حضور در کوچه و محله را ندارند، باید والدینی باشیم که مهارت بازی کردن با کودکان را آموخته باشیم. بسیاری از ما حتی نمیدانیم چطور میتوان یک بچه سه ساله را چندساعتی سرگرم کرد.
تنهایی و بیتحرکی
به طور طبیعی، تنهایی اثری بر جسم کودک ندارد، اما اگر این مسأله باعث بیتحرکی کودک شود یا به عبارتی او را مدام به انجام بازیهای نشستهای تشویق کنیم، سبب چاقی و بروز مشکلات دیگر خواهد شد. فراموش نکنید که فرزند شما نیاز به تحرک دارد، نیاز به دویدن، بازی و بالا و پایین پریدن و این نیاز به خاطر حضور در آپارتمان و داشتن همسایههای شاکی، از بین نمیرود، بلکه سرکوب شده و سرکوب شدن این نیازها، اثرات خوبی بر جسم و روح کودک ندارد. بد نیست که برای نجات کودک از تنهایی مرضی و ارضای نیاز او به تحرک، هر روز برایش وقت گذاشته و به پارک و کلاس ورزش و... بروید.
والدین سختگیر؛ کودکان انزواطلب
انزواطلبی کودکان ربط مستقیم به شیوه تربیتی والدینش دارد. اینکه شما به عنوان والدی، سبک تربیتی سهلگیرانه، سختگیرانه یا متعادل را انتخاب کردهاید، بسیار مهم است. پژوهشها نشان میدهد کودکان والدین، با سبک تربیتی سختگیرانه، تمایل بیشتری به انزواطلبی و گوشهگیری دارند. «موقعیت یک مادر از جهت سهلگیری یا سختگیری ظاهرا با بعضی عوامل از قبیل تحصیلات، طبقه اجتماعی و اقتصادی، تجربه قبلی مادر در پرورش فرزندان، و ویژگیهای شخصیتی مادر در ارتباط است؛ مثلا تحقیقات سی یرز مکابی و لوین نشان داده است که مادرانی که درباره فرزند پروری خود اضطراب زیادی دارند و از کفایت و قابلیت خود در این زمینه نامطمئن هستند، معمولا نسبت به فرزندان خویش سختگیری بیشتری نشان میدهند… عموما اعتقاد بر این است که شیوههای آسانگیر کمتر کودکان مضطرب و ترسو خجالتی بار میآورد و این کودکان غالبا اعتماد به نفس بیشتری پیدا میکنند…در مقابل شیوه تربیتی سختگیر ممکن است افراد خجالتی، مضطرب، کمجرات، وسواسی و گوشهگیر و منزوی و گاه ضد اجتماعی و پرخاشگر بپروراند»
آیا کودکان نیاز به تنهایی دارند؟
در بالا به گوشهگیری و تنهایی طلبی کودکان و عواملی که باعث آن میشود اشاره کردیم؛ اما آیا کودکان هم مثل بزرگترها نیاز به تنهایی دارند؟ یا باید مدام و همیشه در جمع باشند؟ طبیعی است که انسان از ابتدای زندگی تا نوجوانی و بزرگسالی، ساعاتی را نیاز به تنهایی و خلوت دارد. حتما شما هم دیدهاید، کودکانی که بهخاطر حضور بیش از حد در جمع و مهمانی، بدخلق شده و شروع به بهانهگیری میکنند و همین که پایشان به خانه و محیط امن و ساکت خانه میرسد، آرام میگیرند! این نشانه گوشهگیری کودک نیست، اینجا دیگر صحبت از یک نیاز طبیعی است. نیاز کودک به تنهایی، آن نیازی است که اغلب نادیده گرفته میشود، یعنی والدین گمان میکنند، کودک در هر حال باید از گشت و گذار و مهمانی و سفر، لذت ببرد و نیازی به تنهایی ندارد.
تنهایی مطلوب چه اثرات مثبتی دارد؟
اگر نیاز به تنهایی کودک، در موقعیت مناسب جدی گرفته شده و به آن احترام بگذارید و رعایتش کنید، اثرات مثبتی بر روح و شخصیت او دارد. سعی کنید فرزندتان را درک کنید و توقع نداشته باشید پا به پای شما بیاید. بلکه این شما هستید که باید برنامههای زندگی را با این عضو جدید خانه و نیازهایش هماهنگ کنید. اما از اثرات مثبت تنهایی برای کودکان بخوانید:
استقلال
هیچ فرد صاحب نظری منکر این نمیشود که کودک برای به دست آوردن مهارتهای اجتماعی نیاز به حضور در جمع دارد، اما همین کودک برای کسب تجارب و رسیدن به شناختهای دیگر به تنهایی هم احتیاج دارد. تنهایی به کودک استقلال را میآموزد و این که میتوانند بدون دیگران هم سرگرم شود و بازی کند.
نکته مهم این است که والدین باید برای کودک شرایط متنوع برای کسب تجارب متفاوت را فراهم کنند؛ تجربه حضور در جمع همسالان، تجربه حضور در جمعهای بزرگ، تجربه تنهایی و سرگرم کردن خود و...
رشد خلاقیت
تنهایی به کودک این امکان را میدهد که به قوی تخیل خود پر و بال بدهد. همه بچهها از تجارب و دانستنیهای کوچکشان، تخیلات جالبی میسازند که پایه خلاقیت آنها را میسازد. وقتی کودک به تنهایی مشغول بازی است به او گوش دهید، به گفتگویش با عروسکش دقت کنید، قطعا شما شاهد تخیلات جالب و عجیبی خواهید بود که حسابی ذوقتان را کوک میکند. به کودکتان فرصت بدهید که خلاقیتش را شکوفا کرده و استعدادهای پنهانش را کشف کند.
آرامش
همانطور که در بالا اشاره کردیم، کودکان هم مثل بزرگترها بعد از حضور چند ساعته در جمع نیاز به تنهایی دارند، کم نیستند کوچولوهایی که بعد از چند ساعت بازی و بدو بدو با همسن و سالهایشان به ناگهان کج خلق و بهانهگیر می شوند، یا زیادی اکتیو شده و کنترلی بر رفتارشان ندارند. این کودکان نیاز به تنهایی را با زبان بیزبانی به شما اعلام میکنند چرا که کودک هم نیاز به آرامش دارد و هم شرایطی که بتواند احساسات خود را کنترل کند.
رشد مغز
لحظات تنهایی برای رشد مغز نیز لازم است. بسته به سن کودک مغز دائما تلاش میکند کارایی اسباب بازیهای کودک را درک کند، برای مشکلات مدرسه راه حل پیدا کند و یا مهارت جدیدی را یاد بگیرد. درست است که نیازهای هر شخصی بسته به سن او متفاوت است اما کودکان و جوانان هر دو برای کسب آرامش و انرژی به تنهایی نیاز دارند.