مریم کمالی‌نژاد
کدام پدر و مادر است که نخواهد فرزندی خلاق و باهوش داشته باشد؟ با این حال اغلب والدین تعریف درستی از خلاقیت ندارند. حتی نمی‌دانند باید چه کار کنند که فرزند خلاقی داشته باشند. چه چیزهایی جلوی خلاقیت بچه‌ها را می‌گیرد و نکاتی از این دست که برای تربیت یک کودک خلاق حسابی به درد می‌خورد. در ادامه به این سؤالات پاسخ خواهیم گفت.
خلاقیت چیست؟
خلاقیت، یعنی نوآوری. تعاریف متفاوتی درباره خلاقیت وجود دارد اما به‌طور کلی فرد خلاق کسی است که بتواند افکار و اندیشه‌ها را با هم ترکیب کند و مفهومی نو خلق کند. اغلب تعاریف خلاقیت نیز معتقدند که خلاقیت به تولید چیزی می‌انجامد که اصیل و ارزشمند و نو است. تمامی اختراعات، فناوری‌ها و آنچه در دنیای هنر و ادبیات رخ می‌دهد، جلوه‌ای از خلاقیت بشر است. دانشمندان و پژوهشگران معتقدند که نوع انسان خلاق است. یعنی اگر خلاقیت را یک توانایی در نظر بگیریم اغلب انسان‌ها از آن برخوردارند. منتهی کسانی که بهتر بتوانند مجموعه قوای خود را به همراه هوش، پشتکار و توانایی تفکر متفاوت به کار بگیرند، افراد خلاق‌تری هستند. کودکان معمولا همه این‌ها را در کنار هم دارند، اما در مسیر خلاقیتشان ممکن است با موانعی روبه‌رو شوند که خیلی زود قوه خلاقشان ضعیف شود.
هر تیزهوشی خلاق نیست
والدین زیادی را دیده‌اید که تمام تلاششان را می‌کنند تا فرزندشان را به زور کلاس‌های متعدد و تست‌های متنوع به مدرسه تیزهوشان بفرستند و این برایشان پایان رسالت والدی به حساب می‌آید. اما آیا هر کسی که در مدرسه تیزهوشان درس می‌خواند یا تیزهوش محسوب می‌شود، خلاق هم هست؟ پاسخ یک کلمه است؛ خیر! هر تیزهوشی خلاق نیست. هستند کسانی که از نظر بهره هوشی معمولی‌اند اما افرادی خلاق به شمار می‌روند و آثار بدیعی در زمینه‌های متفاوت خلق کرده‌اند.
موانع خلاقیت:
کوچولوهای رشوه‌گیر
آیا برای هر کاری که فرزندتان انجام می‌دهد یک هدیه در نظر می‌گیرید؟ برای نمره بیست، خواندن درس، مرتب کردن اتاق و... در این حالت کودک شما، به جای این‌که حواسش را به درست، متفاوت و خلاقانه انجام دادن کار بدهد، همه تمرکزش پی جایزه‌ای است که قرار است در ازای آن کار بگیرد.
من بهترم
ایجاد رقابت افراطی به مقایسه کودکان می‌انجامد. یعنی لازمه رقابت ارزشگذاری توسط والدین است. معمولا ایجاد رقابت با معرفی پیروز میدان و تقدیم پاداش و جایزه پایان می‌یابد که در این صورت تمام فکر و ذکر کودک برآوردن خواست والدین و گرفتن جایزه و محبوب شدن است. در این حالت دیگر تمرکز و تفکری برای نوآوری باقی نمی‌ماند. کودک در این حالت نمی‌تواند از استعداد واقعی خودش استفاده کند.
والدین سختگیر، کودک معمولی
کسی از شما نمی‌خواهد که خانه‌ای بدون قانون داشته باشید و اجازه دهید فرزندتان هر کاری که دلش می‌خواهد در چاردیواری خانه انجام دهد. اما اگر آن‌قدر قانون به در و دیوار خانه نصب کرده اید و فرزندتان را تحت فشار و کنترل قرار داده‌اید که هیچ گزینه دیگری برایش نمانده، بدانید که باید خیلی سریع با خلاقیت کودک خداحافظی کنید. قوانین خشک، غیرقابل انعطاف و محدود‌کننده، افراد را در دام کلیشه و تکرار اسیر می‌کند و تمام تلاش فرد صرف به دست آوردن کمی آزادی عمل می‌شود.
کمتر انتقاد کنید
انتقاد بیش از حد از کودک از سوی والدین او را تحت فشاری روانی قرار می‌دهد. در این صورت کودک گمان می‌کند کارهایش به قدری ارزشمند نیست که مورد قبول صد در صدی والدینش قرار بگیرد. والدینی که مدام با یک ذره‌بین در پی پیدا کردن مشکلات کارهای کودک هستند و به جای تشویق و دیدن نقاط قوت کودک که باعث رشد اعتماد به نفس در او می‌شوند، دائم از او انتقاد می‌کنند، هرگز کودکی خلاق نخواهند داشت.
دخترانه، پسرانه
توجه بیش از اندازه و افراطی به جنسیت کودک مانع خلاقیت است. در این حالت والدین همه چیز را تحت قالب‌های ذهنی و فرهنگی خود از نقش و کلیشه جنسیتی به کودک دیکته می‌کنند. دختران باید این‌گونه باشند و رفتار کنند و بپسندند و پسران این‌گونه، به جز این باشد قبیح و ناپسند است. در چنین فضایی علایق و تمایالاتی که ممکن است به خلاقیت بیانجامد سرکوب می‌شوند.
اجازه دهید خیال‌پردازی کند
اجازه دهید کودکتان خیال‌پردازی کند و هرگز به خیال‌پردازی‌های او بی‌اعتنا یا بدبین نباشید. تخیلات کودک پایه و اساس تفکر خلاق اوست. اگر آن‌ها را جدی نگیرید و همه را یکسره بی‌فایده و اوهام بپندارید، یا مسخره کنید در واقع مانعی جدی بر سر خلاقیت او به وجود آورده‌اید.
کودک را به رسمیت بشناسید
علایق و سلایق کودک را به رسمیت بشناسید و سعی نکنید او را به کاری که زمانی علاقه شما بوده است یا الان دوست دارید فرابگیرید و به آن بپردازید اما وقتش را ندارید، وادار کنید. این‌که شما در گذشته عاشق موسیقی بوده‌اید دلیل نمی‌شود که به سختی سعی کنید کودکتان را به ساز زدن وادار کنید. اجازه دهید کودک تجربه و انتخاب کند.
عجول نباشید
عجله نکنید. کودکان به تناسب سن و سالشان خلاقیت دارند. اگر احساس می‌کنید که کودکتان باهوش‌تر از هم سن و سال‌های خودش است، سریعا او را به حفظ کرن شعر و یاد گرفتن خواندن و نوشتن و اختراع و ابتکار وادار نکنید. اجازه دهید کودک، کودکی و بازی‌اش را بکند. از بازی‌ها کمک بگیرید.
چند تمرین ساده برای افزایش خلاقیت کودکان
1ـ سعی کنید کنجکاوی کودکتان را برانگیزید، سؤالاتشان را بشنوید و آن‌ها را به سوی یافتن پاسخ هدایت کنید. این در عوض قرار دادن پاسخ در دست کودک است. برای کنجکاو شدن کودک لازم است که او را در محیطی غنی قرار دهیم. برای این کار نیازی به صرف هزینه و وقت خیلی زیاد نیست. کافی است زمانی که به مسافرت رفته‌اید یا حتی در حال عبور از یک خیابان هستید، یا زمانی که به یک گردش آخر هفته‌ای تن سپرده‌اید، حتی حین پختن یک کیک یا درست کردن ناهار، کودک را با عوامل و وسایل مختلف آشنا کنید و بگذارید تا می‌تواند بر روی آن‌ها تمرکز کرده و با آن‌ها وقت بگذراند. آن‌ها را در چنین شرایطی از ترس آسیب دیدن، کثیف شدن و... محدود نکنید. به‌عنوان مثال یک کفشدوزک را به کودک نشان دهید و از او بخواهید خوب به آن نگاه کند، آن را روی دستش لمس کند. در چنین شرایطی مطمئنا کودک با سؤالات مختلفی روبه‌رو می‌شود: «مامان کفشدوزک نفس میکشه؟» «بابا کفشدوزکم غذا میخوره؟» «مامان کفشدوزک چطوری به دنیا میاد؟» و...
2ـ قصه‌ها را از ابتدا تا انتها شروع به خواندن نکنید و بعد هم کتاب را ببندید و به کودکتان بگویید: «خب تمام شد، دیگه بخواب» یکی از تمرین‌های ایجاد تفکر خلاق در کودک این است که از او بخواهیم چیزهای نیمه‌تمام را تمام کند. مثلا داستانی را تا نیمه بخوانیم و از کودک بخواهیم برای آن یک پایان بسازد. نقاشی نیمه کارهای بکشیم و بخواهیم آن را تمام کند. در جمع خانواده وقت‌هایی را به بازی جمله‌سازی اختصاص دهیم به این شکل که نفر اول یک کلمه می‌گوید و نفر دوم باید کلمه‌ای به کلمه اول اضافه کند که ترکیب این دو کلمه معنی تازه‌ای بدهد و در نهایت به یک داستان یا جمله خلاقانه روبه‌رو خواهیم بود.
3ـ درست کردن کاردستی‌های متنوع و مختلف، تفکر و خلاقیت کودک را تقویت می‌کند. اسباب بازی‌هایی که به کودک امکان درست کردن انواع کاردستی‌ها را می‌دهد، ذهن خلاق کودک را تقویت می‌کند و حس سازندگی و خلق را در آن‌ها پرورش می‌دهد.
4ـ مسیرها و راه‌های متفاوت را با کودکتان تجربه کنید. به‌طور مثال لازم نیست همیشه از یک مسیر سرراست و تکراری به خانه بروید، به او توضیح دهید که این‌بار از مسیری تازه به خانه خواهید رفت، حتی بخواهید که در انتخاب مسیر تازه به شما کمک کند و حدس بزند که فلان راه به کجا ختم می‌شود. در این صورت هم تفکر کودک تقویت شده و راه می‌افتد و هم کودک درمی‌یابد که برای رسیدن به هدف راه‌های مختلفی وجود دارد.
5ـ یک کارتن بزرگ، مثل کارتن یخچال، یا کارتن لباسشویی که جادار و محکم باشد تهیه کنید و از کودک بخواهید آن را تبدیل به اتاق خودش کند. او از این کار لذت می‌برد. حتما خواهید دید که چطور به در و دیوارش چیزهای مختلف آویزان می‌کند و برایش پنجره و دودکش می‌سازد. وسایلی را که می‌خواهد در اختیارش بگذارید و به بگویید که در و دیوار اتاق جدیدش را می‌تواند هر طور که دوست دارد تزئین کند و یا روی آن نقاشی بکشد.
همچنین می‌توانید یک دیوار کامل از اتاق کودک را با کاغذهای سفید بپوشانید و بعد به کودک بگویید که هر چه می‌خواهد روی آن‌ها بکشد. به جای این‌که مدام در حال گرفتن خودکار و ماژیک و مداد رنگی از دست کودک باشید و از ترس خراب و رنگی شدن دیوارهای خانه استرس بگیرید، به این روش‌ها رو آورده و خلاقیت کودک را پرورش دهید.