مریم کمالی‌نژاد
هر ایدئولوژی یا مکتب فلسفی دارای فلسفه تعلیم و تربیت خاص خویش است و این فلسفه برخواسته از شناختی است که آن ایدئولوژی نسبت به انسان ارائه می‌کند. به‌طور مثال آن مکاتبی که معتقدند انسان با یک گناه اولیه و شرور به دنیا می‌آید، در سیستم تربیتیشان تنبیه جایگاه ویژه‌ای دارد. در مقابل کسانی که معتقدند انسان لوح پاک و سفیدی است که باید با تربیت هر آنچه بهتر است را در آن نوشت، به آموزش و تشویق دلبستگی بیشتری دارند. اسلام یک ایدئولوژی کامل است. در هیچ زمینه‌ای حتی در جزئی‌ترین مسائل انسان را درمانده و حیران رها نمی‌کند، چه رسد به امر تربیت که یکی از مهم‌ترین وجوه زندگی بشر است. بخش بزرگی از گفته‌ها، توصیه‌ها و وصیت‌هایی که از بزرگان دینی ما باقی مانده در نهایت به تربیت انسان‌ها مرتبط می‌شود. در این نوشتار به واکاوی و تحلیل نظرات امام رضاعلیهالسلام در باب تربیت خواهیم پرداخت، کسی که در مقام معصوم و آگاه به چم و خم‌های روحی بشر می‌تواند نسخه‌های تربیتی ویژه‌ای تجویز کند و بدون نیاز به آزمایش و خطا، از اثرگذاری آن مطمئن بود؛ با ما همراه باشید:
انتخاب همسر و تربیت کودک
در اسلام به والدین توصیه‌های فراوانی در باب تربیت فرزند شده است. این توصیه‌ها به قبل از ازدواج و انتخاب همسر بازمی‌گردد. چرا‌که کودکان آینه والدین خود هستند. ضمن این‌که اگر فردی خود تحت تأثیر تربیت مناسبی قرار داشته، بالطبع در تربیت کردن هم موفق‌تر عمل خواهد کرد. تصور کنید مادری را که به حجاب اعتقاد و التزامی ندارد، بخواهد دختری محجبه را تربیت کند، چند درصد احتمال می‌دهید که چنین شخصی در تربیتش موفق باشد. به همین دلیل امام رضاعلیهالسلام در باب انتخاب همسر می‌فرمایند: «هیچ سودى براى مرد بهتر از همسر صالح، كه هنگام دیدن وى شوهر خوشحال شود و در غیاب شوهر نگهدار خود و اموالش باشد، نیست» و در جای دیگر در پاسخ به یکی از بستگانشان عنوان می‌کنند که دخترتان را به مرد بداخلاق ندهند. علاوه بر معیارهایی جهت انتخاب همسر و دقت در این امر، درباره برخورد همسران با هم که بستر تربیت اخلاقی و دینی فرزندان نیز محسوب می‌شود سخنانی دارند. از جمله درباره اولین برخورد مرد با همسرش چنین می‌گویند: «هنگامى كه زن به خانه تو وارد شد، پیشانىاش را بگیر؛ او را به طرف قبله بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفتهام و با میثاق تو بر خود حلال كردهام؛ پروردگارا، از او فرزند با بركت و سالم روزىام كن و شیطان را در نطفهام شریك مساز و سهمى براى او قرار مده.»
بارداری و مراقبت‌های جسمی و روحی
هستند والدینی که پیش از اقدام به فرزندآوری به مراقبت‌های جسمی و روحی و دینی رو می‌آورند. این مراقبت‌ها زمینه پاکی و اخلاص را در والدین به وجود آوره و روشن است که هر چه پاکی بیشتر باشد، نتیجه بهتر خواهد بود. در همین زمینه امام رضاعلیهالسلام مراقبت‌هایی در باب دوران بارداری را توصیه می‌کنند. از جمله این‌که می‌فرمایند: «همسران باردارتان را كندر دهید؛ اگر حمل آن‌ها پسر باشد، پاكیزه قلب و دانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش‌اخلاق و زیبا مىشود و نزد شوهرش منزلت مىیابد.»
تولد و نامگذاری
حضرت می‌فرمایند: «وقتی کودکی قدم به دنیا می‌گذارد در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویید» و سپس نامگذاری کودک است که حقی به گردن والدین محسوب می‌شود. در تمامی متون دینی ما انتخاب نام نیک برای فرزند به‌عنوان یکی از حقوق مطرح و مهم کودک مورد بحث قرار گرفته است. بر کسی پوشیده نیست که عناوین، کلمه‌ها و القاب تا چه حد می‌توانند بر افراد اثر داشته باشد. داشتن نامی نیکو و بامسما قطعا در مشی و زندگی شخصی فرد بی‌تأثیر نخواهد بود. چنانچه امام رضاعلیهالسلام می‌فرمایند: «خانهاى كه در آن نام محمد باشد، روز و شبشان را با خیر و نیكى به پایان مىرسانند»
تربیت عملی کودک
بعد از به دنیا آمدن کودک، تربیت عملی شروع می‌شود. این امر کاری است تدریجی و نیاز به حوصله و مهر و محبت فراوانی دارد که تنها پدر و مادر هستند که به اتکاء محبت بی‌قید و شرطی که به فرزند خود دارند از پس آن بر می‌آیند. تربیت که به معنای فراهم ساختن زمینه‌های رشد و پرورش استعدادهای آدمی است، وظیفه‌ای است که از ابتدا بر عهده والدین نهاده شده است. فرزندداری تنها در تأمین خوراک و پوشاک تمام نمی‌شود.
عدالت در خانه
یکی از مسائلی که در بین خانواده‌های چندفرزندی بسیار مطرح است، ایجاد عدالت بین فرزندان است. بارها از بچه‌ها شنیده‌اید که در توصیف محبت والدینشان می‌گویند: «برادرم را بیشتر از من دوست دارند» «دخترشان را بیش از پسرشان دوست دارند» شاید واقعا هم چنین نباشد، یا حتی باشد اما آنچه ارزشمند و ضروری به نظر می‌رسد، در پیش گرفتن راهی است که به عدالت بینجامد. عدالت در خانه همان‌قدر اهمیت دارد که عدالت در جامعه. به همین دلیل است که امام رضاعلیهالسلام می‌فرمایند: «دختر و پسر با هم مساوی هستند» سرزنش و مقایسه نکردن کودک و در نظر گرفتن تفاوت‌های فردی و استعدادی آن‌ها باعث رشد شخصیت و اعتماد به نفس می‌شود.
تربیت دینی کودک
تربیت دینی مجموعه‌ای است از اعتقادات، اخلاق و عمل! برای تربیت دینی کودک علاوه بر تربیت شخصی والدین که در بالا به آن اشاره شد، راه‌هایی وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
یکی از وجوه تربیت دینی، حساسیت بر انجام واجبات است. مناسکی که در دین ما مهم هستند و فرد عاقل می‌داند که هدف از این مناسک، تأثیری است که آن‌ها بر روح انسان می‌گذارند و نه یک سری رفتارهای خام و بی‌محتوا!
نماز خواندن
در ادامه همین مطلب، امام رضاعلیهالسلام درباره شروع نماز خواندن در کودکان پسر و التزام به انجام آن می‌فرمایند: «پسران باید در سنین هفت سالگی به نماز وادار شوند» این در حالی است که در دین اسلام پسران از شانزده‌سالگی بالغ و مکلف محسوب می‌شوند. اما امام خوب می‌دانند اگر این امر را به شانزده سالگی موکول کنیم، ممکن است کودک به دلیل عدم آشنایی و تجربه از زیر بار انجام آن شانه خالی کند و عادت به یک رفتار دینی در او شکل نگرفته باشد.
کمک کردن
آرزوی هر کدام از ماست که فرزندانی داشته باشیم که دستانشان تنها عادت به گرفتن نداشته باشند و از بخشیدن دوری کنند. این مسأله باید از کودکی برای کودک ملکه شود. به همین دلیل امام رضاعلیهالسلام می‌فرمایند: «کودک را امر کن تا با دست خود صدقه بدهد اگر چه کم باشد، هر چیزى که براى رضاى خداوند داده شود اگر چه کم هم باشد.»
احترام و محبت
علاوه بر سخنانی که از امام رضاعلیهالسلام در باب تربیت کودک باقی مانده است، سیره و رفتار ایشان نیز در ارتباط با امام جوادعلیهالسلام فرزند بزرگوار ایشان نیز بسیار قابل توجه است. حضرت آن‌قدر به فرزندشان احترام می‌گذاشتند که همیشه او را با کنیه صدا می‌کرد. به کار بردن کنیه افراد در عرب نشانی از احترام و بزرگی قائل شدن برای طرف مقابل است.
همچنین ایشان فرزند خود را با کلماتی همچون «عزیزم» خطاب می‌کردند. هستند والدین خاصه پدرهایی که گمان می‌کنند به کار بردن کلمات محبت‌آمیز باعث لوس شدن کودک می‌شود و همیشه از این امر اجتناب می‌کنند. این در حالی است که به گفته حضرت امیرعلیه‌السلام جلب محبت نصف عقل است و البته داشتن کلامی محبت‌آمیز بخشی از جلب محبت است. در سیره امام رضاعلیهالسلام آمده است که روزی امام جوادعلیهالسلام به طرف حجر اسماعیل رفت، در آن‌جا نشست و این امر مدتى طول كشید. موفق به او گفت: جانم به فدایت باد، برخیز. او فرمود: برنمىخیزم تا وقتى كه خدا بخواهد و در چهرهاش غم نمایان شد. موفق خدمت امام رضاعلیهالسلام آمد و گفت: جانم به فدایت باد، فرزندتان در حجر نشسته، برنمىخیزد. امام رضاعلیهالسلام به طرف جوادعلیهالسلام آمد و فرمود: برخیز، اى حبیب من. جوادعلیهالسلام فرمود: چگونه برخیزم، درحالى‌كه شما با كعبه چنان وداع مىكنید كه گویا هرگز به سویش بازنمىگردید! امام رضاعلیهالسلام فرمود: برخیز، اى حبیب من. امام جوادعلیهالسلام برخاست.