فاطمه اقوامی
از قدیم گفتهاند دوست خوب، نعمت بزرگی است... تجربه داشتن یکی از این نعمتها نصیب همه ما شده است... یک دوست خوب مشترک که سالهای سال است ما را همراهی میکند... آرام و ساکت است اما کلی حرف برایمان دارد، حرفهایی که گاه سرنوشت ملتی را تغییر میدهد، گاه پرده از واقعیتی پنهان برمیدارد، گاه داستانی شیرین برایمان روایت میکند، گاه ما را میبرد به عمق تاریخ و گذشته را پیش چشمانمان به تصویر میکشد و خلاصه هر بار که با او همنشین میشویم دست ما را میگیرد و راهی دنیایی شگفت میکند و میگذارد از دوربین نگاه دیگران اطراف را نظاره کنیم و تجربه به دست بیاوریم... دوست خوبی که به واسطه شعر معروف دوران کودکیمان او را به نام یار مهربان میشناسیم، یار مهربانی که دانا و خوش زبان است... گرچه چند سالی است خبری از آن صمیمیت قدیمی بین ما نیست و کمی با او نامهربان شدیم و در هیاهوی زندگی ماشینی فراموشش کردهایم اما او همچنان همراه ماست و دلش میخواهد بیشتر برایمان سخن بگوید... درست است این فاصله بین ما تا حدی جدایی انداخته اما یادمان نرفته که 24 آبانماه هر سال هفتهای به نام او و برای پاسداشت مقام ارزشمندش در تقویممان به ثبت رسیده است... به همین مناسبت میخواهیم این هفته کمی در باب او با هم گفتگو کنیم به این امید که قدمی باشد برای آشتی با این یار مهربان... همراهمان باشید.
وقتی یار مهربان پا به دنیای ما میگذارد
کتابت و ثبت وقایع بر روی سنگها و لوحهای گلی از قدیم الایام بین ملل مختلف رواج داشته و سنگنوشتهها یا مطالبی که روی پوست حیوانات نوشته شده از آن دوران به یادگار مانده است اما این موارد معمولا در دایره مفهوم امروزی کتاب جا نمیگیرند. براساس باور عموم تاریخ تولد کتاب به بعد از اختراع چاپ توسط گوتنبرگ برمیگردد و بر همین اساس اولین کتاب را همان انجیل 42 سطری میدانند که گوتنبرگ در 49 نسخه در فاصله سالهای 1454 تا 1455 میلادی به چاپ رساند اما براساس شواهد موجود صنعت چاپ که برای اول در کشور چین متولد شده است و 600 سال قبل از گوتنبرگ کتابی با نام «سواترای الماس» در موضوع تعالیم آیین بودا به چاپ رسید که بعدها کشف شد و هماکنون نسخه کامل آن در کتابخانه بریتیش لایبراری موجود است. این کتاب یک طومار چوبی است با یک صفحه کاغذ که روی آن عکس بودا و پیروانش و دو گربه چاپ شده است. البته چاپ این کتاب که به چاپ بلوکی معروف شده با چاپ گوتنبرگی متفاوت است.
بعد از مدتی مسلمانان هم به واسطه ارتباط با شرق با این چاپ آشنا شدند و با به کارگیری الواح چوبی و چاپ بر روی پارچه و کاغذ کتابهایی را به چاپ رساندند. بیش از 50 مدل از این کتابهای چاپ شده متعلق به سال های 278تا751 بعدها در نزدیکی فیوم مصر کشف شد که درحال حاضر در کتابخانههای قاهره، برلین، موزه بریتانیا و دانشگاه کمبریج نگهداری میشود.
در حقیقت قبل از اختراع گوتنبرگ و انجیل چاپ شده او، انواعی از صنعت چاپ موجود بوده و کتابهایی به چاپ رسیده بودند اما او با اختراع خود توانست صنعت چاپ را تجاری سازی کند و در نقاط مختلف اروپا، آفریقا و آسیا توسعه دهد.
و اما به سراغ ایران عزیزمان بیاییم. اولین چاپخانه ایران در جلفای اصفهان دایر شد. خلیفه وقت ارمنیهای جلفا به نام «خاچادور گساراتسی» وقتی از صنعت چاپ اطلاع پیدا کرد تصمیم گرفت چاپخانهای برپا کند. او بعد از تحقیقات بدون اینکه دسترسی به تجربه گوتنبرگ داشته باشد با استادان ارمنی جلفا دست به کار شدند و تمامی وسایل چاپ از قبیل ماشین چاپ، حروف، کاغذمرکب و ... ساختند و بعد از یک سال و پنج ماه تلاش موفق شدند کتاب «زبور داوود» را به عنوان اولین کتاب در ایران به چاپ برسانند. از این کتاب فقط یک جلد موجود است که در کتابخانه بودلیان دانشگاه شهر اکسفورد انگلستان نگهداری میشود و فتوکپی آن در موزه کلیسای جلفا قرار دارد. اما صنعت چاپ به طور جدی در دوران ولایتعهدی عباس میرزای نایب السطنه پا میگیرد و چاپخانهای در حدود سال 1233 دایر میشود. برخی معتقدند اولین کتاب به چاپ رسیده در این چاپخانه که با حروف سربی کار میکرد کتاب «فتحنامه» تألیف «میرزا ابوالقاسم قائممقام» ایت که موضوع آن در ارتباط با جنگهای ایران و روس بود. اما برخی دیگر مانند مرحوم تربیت «رساله جهادیه» میرزا عیسی قائممقام اولین کتاب چاپ شده، میدانند.
جایگاه ویژه کتاب در اسلام
کتاب و کتابخوانی در دین مبین اسلام جایگاهی بس والا و پر ارزش دارد آنقدر که مهمترین معجزه پیامبرصلیاللهعلیهوآله از نوع کتاب است و در اولین آیات نازل شده بر پیامبر هم امر به خواندن و واژههایی چون قلم بیان میشود. شرافت کتاب و کتابخوانی آنقدر در نگاه اسلام بلند مرتبه است که خداوند در جای دیگری از کتاب خود به قلم و آنچه مینویسد سوگند یاد میکند.
کسب علم و دانش در دین مبین اسلام از فرایض و واجبات به شمار میرود و پیامبراسلام میفرماید:«اطلبوا العلم ولو بالصين فان طلب العلم فريضه علي کل مسلم» یعنی دانش را طلب کنید حتی اگر در چین باشد، پس همانا طلب علم بر هر مسلمانی واجب است. و بیشک یکی از مهمترین ابزار حفظ و انتقال علوم کتابت آن است همانگونه که پیامبرصلیاللهعلیهوآله فرمودهاند:«قیدوا العلم بالکتاب/علم را با نوشتن به بند بکشید»
در احادیث ائمه اطهار نیز بارها اهمیت کتاب و کتابخوانی مورد تأکید قرار گرفته است. حضرت امام صادقعلیهالسلام در این باره میفرمایند: «بنویس و دانشت را در میان برادرانت منتشر کن، آنگاه که مرگت فرا رسید، کتابهایت را برای فرزندانت به میراث بگذار؛ زیرا روزگار سختی فرا خواهد رسید که در آن هنگام مردم جز با کتابهای خود انسی ندارند.» همچنین در جای دیگری میفرمایند: «کتابهایتان را نگه دارید که در آینده به آنها نیاز خواهید داشت.»
در وصف خوبیهای یار مهربان
کتابها گنجینهای عظیم هستند برای انتقال معارف، تجارب و اطلاعات بشری. این رسانه مکتوب قدیمی با وجود رقبای پر نفوذش در عصر حاضر هنوز هم که هنوز است مورد توجه سیاستگذاران فرهنگی و نظامهای آموزشی است چرا که مهمترین کارکرد این رسانه، آموزش است. با خواندن کتاب میتوانیم قدم به جهانهای متفاوتی بگذاریم و در حوزههای مختلف کسب دانش کنیم. کتابهای خوب در زندگی افراد یک جامعه مؤثرند و میتوانند سبک زندگی درست و تعامل مناسب با دیگران را به آنها آموزش دهند. فواید و اثرات مثبت کتاب و کتابخوانی (البته مطمئنا خودتان واقفید که این اثرات فقط مختص کتابهایی است که مضمون و محتوایی درست و مفید دارند نه هر نوع کتاب یا به اصطلاح ضد کتابی) دامنه گستردهای دارد و پرداختن به همه آنها در این فرصت کوتاه نمیگنجد اما در بخش از کلام چند مورد از این فواید را با هم مرور میکنیم تا شاید تذکری باشد به خودمان که ارزش و اهمیت کتاب و کتابخوانی را به یاد آوریم.:
دانش کسب کن
همانطور که گفته شد کسب دانش و آگاهی و آموزش اصلیترین فایده کتابخوانی است. کتابهایی که حول محور معرفت و دانستههای علمی نوشته میشود، اطلاعات ناب و پرداخت شدهای به راحتی در اختیار مخاطب قرار میدهند و او میتواند در فرصتی کوتاه در تجربه حاصل از پژوهش نویسنده شریک شود و مطالبی ارزشمندی را به دست آورد. هر کتابی که میخوانید اطلاعات جدیدی به آموختههای قبلی شما اضافه میشود، آموخته هایی که در مسیر زندگی و تصمیمگیریها به کمکتان میآید.
در تاریخ سفر کن
زندگی بشری در طول تاریخ کولهباری سرشار از تجربیات را با خود حمل میکند. مطالعه حوادث و اتفاقات تاریخی و درس گرفتن از آنها میتواند در ساخت آینده یک جامعه کمک فراوانی کند. افرادی که تاریخ نمیخوانند و نمیدانند در گذرگاههای اتفاقات سردرگم میشوند و نمیتوانند راه را از چاه بازشناسند اما فردی که تاریخ را به خوبی بلد است میداند که خیلی از حوادث تاریخی فقط نقاب ظاهری خود را عوض میکنند وگرنه عملکردش مشابه قبل است و همان آینده را رقم میزند که قبلا به وجود آورده است.
در دنیای دیگران شریک شو
سرنوشت برای هر یک از ما مسیر زندگی متفاوتی را نوشته است که مختص به هر شخص است و دیگری نمیتواند جای او قرار بگیرد. اما کتابها به ویژه کتابهای رمان و سرگذشتنامهها این امکان را فراهم میکنند که شما با شخصیتهای داستان همراه شوید و به لایههای زندگی او و اتفاقاتی که از سر میگذارند سرک بکشید و جهان را از منظر آنها ببنید و تجربه کسب کنید. «کیت اوتلی»، استاد روانشناسی شناختی در دانشگاه تورنتو و رمان نویس معتقد است مطالعه فرصتی مناسب را برای غرق شدن یک فرد در افکار و احساسات فردی دیگر فراهم می کند. پژوهشها نشان دادهاند که این مسأله میتواند به افزایش همدلی و توانایی اجتماعی منجر شود.
حافظهات را تقویت کن
شما وقتی کتابی برای مطالعه در دست میگیرید باید مجموعهای از اطلاعات و گفتار و حوادث و حتی فکتورهای کوچک و فرعی را به خاطر بسپارید تا بتوانید روایت کتاب را دنبال کنید. این اتفاق به منزله ورزشی مفید برای حافظهتان به حساب میآید. طبق تحقیقات منتشر شده در مجله آنلاین نورولوژی (Neurology)خواندن کتاب در تمام طول عمر باعث میشود که مغز در سنین پیری، توانایی خود را حفظ کند. این تحقیق روی ۲۹۴ شرکتکنندهای صورت گرفته بود که همگی در میانگین سنی ۸۹ سال از دنیا رفتند. نتایج تحقیقات ثابت کرد روند کاهش قدرت حافظه کسانی که در طول عمر خود فعالیتهای تحریککننده ذهن مثل کتاب خواندن را بهطور مرتب انجام میدادند، بسیار کمتر از کسانی است که چنین فعالیتهایی را در برنامه روزانه خود نگنجانده بودند.
دایره لغاتت را گسترش بده
برای بهتر صحبت کردن و بهتر نوشتن لازم است که دایره لغات پر و پیمانی داشته باشی و یاد گرفته باشی به موقع از آن استفاده کنی. این مسأله باعث میشود سطح فن بیان و بلاغت گفتارتان بالاتر رود و در زمینههای شغلی و حرفهای موفقتر عمل کنید. فن بیان خوب اعتماد به نفس شما را افزایش میدهد و آگاهی از موضوعات مختلف ارتقای شغلی برای شما به دنبال خواهد داشت.
روابط اجتماعیات را بهبود ببخش
حتما شما هم در خانواده یا اطرافیانتان افرادی را میشناسید که اهل مطالعه هستند و رابطه خوبی با کتاب و کتابخوانی دارند و بیتردید این نکته را تأیید میکنید که افرادی که مطالعه بیشتری دارند به دلیل سطح آگاهی و قدرت درک و تحلیل بالاتر، رابط اجتماعی بهتری میتوانند با دیگران برقرار کنند.
از استرس دور شو
کتاب خواندن اثرات روانی قابل ملاحظهای دارد. براساس تحقیقات انجامشده در سال ۲۰۰۹ در دانشگاه ساسکس (Sussex) مطالعه کردن، مؤثرترین روش برای مقابله با استرس است. این مسأله حتی از قدم زدن یا خوردن یک فجان قهوه در حفظ آرامش و مقابله با استرس مؤثرتر بود. این تحقیقات با ارزیابی ضربان قلب و تنشهای عضلانی مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان دارد شرکتکنندگان تنها 6 دقیقه بعد از شروع مطالعه و ورزق زدن کتاب، به آرامش دست پیدا کردهاند. این مسأله به خاطر این اتفاق میافتد که شما در دنیای نویسنده و اتفاقات آن کتاب غرق میشوید و حواستان از مشکلات و ناراحتیهای خودتان پرت میشود.
یک نکته: در علم روانشناسی و درمان بیماریهای روانی روشی وجود دارد به نام «کتاب درمانی». این روش یکی از شیوههای درمانی است که با استفاده از فن کتاب خواندن انجام میشود. کارشناسان، این روش درمانی را در حوزههای مختلف گسترش دادهاند و میکوشند تا از این شیوه که به نظر میرسد کم و بیش فراموش شده است، برای درمان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی هم در کودکان و هم بزرگسالان بهره ببرند. در کشورهای پیشرفته فنون کتاب درمانی به وفور در محیطهای اجتماعی ـ روانی زندگی، مدارس، بیمارستانها، زندانها، مؤسسات نگهداری عقبماندگان ذهنی استفاده میشود. این روش در بازداشتن جوانان از تخلفات، ترک معتادین، بازپروری عقبماندههای ذهنی نیز مورد استفاده قرار میگیرد.
چقدر همنشین یار مهربانمان هستیم؟!
برای سنجش اینکه افراد یک جامعه چقدر وقت خود را صرف مطالعه و همنشینی با کتاب میکنند از شاخصی به عنوان سرانه مطالعه استفاده میکنند. سادهترین تعریف سرانه مطالعه میانگین مدت زمان مطالعه یک نفر در شبانهروز است. یعنی میزان مطالعه افراد یک جامعه با هم جمع سپس بر تعداد افراد آن جامعه و تعداد روزهای مدنظر میشود. آمار دقیق و متقنی از سرانه مطالعه در ایران وجود ندارد. دستگاهها و نهادهای مختلف این آمار را متفاوت و بعضا با ختلاف فاحشی اعلام میکنند. دلیل این مسأله هم بیشتر به شاخصهای متفاوتی است که محققان به کار میگیرند مثلا برخی مطالعه قرآن و ادعیه را هم در آمار سرانه مطالعه مدنظر قرار میدهند ولی عدهای دیگر با این مسأله مخالفند. یکی از آمارها که خیلی از افراد به آن استناد میکنند آخرین آماری که در سال 2015 توسط مرکز بینالمللی مطالعات گذران وقت منتشر شدهاست. طبق نتایج آن میزان سرانه مطالعه کتاب، مجلات و نشریات در ایران به 13 دقیقه در روز میرسد! البته اگر حتی چشم بر آمارهای اینچنینی هم ببندیم پر واضح است که جامعه ما متأسفانه از کتابخوانی فاصله گرفته و آنطور که باید هوای این یار مهربان قدیمی را ندارد. آنقدر این مسأله ناراحت کننده است که تبدیل به یکی از دغدغههای اصلی رهبر معظم انقلاب شده و بارها به آن اشاره کردهاند. ایشان در سال 1370 در دیدار با اعضای گروه اجتماعی صدای جمهوری اسلامی ایران فرمودند: «ملت ما مطالعه کردن را اصلا جزو کارهای بشری نمیدانند! مثل خوراک و ورزش و دیگر چیزهایی که جزو کارهای معمول انسان است، مطالعه اصلا جزو این چیزها نیست! آدم باید عنوان دیگری داشته باشد ـ یا باید شب امتحانش باشد؛ یا باید معلم در مدرسه از آدم بخواهد؛ یا باید یک دانشمند باشد؛ یا باید بخواهد در جایی سخنرانی کند ـ تا موجب شود که مطالعه کند! این چهقدر خسارت است؟! واقعا خدا میداند من وقتی یادم میآید ـ و این چیزی است که تقریبا هیچ وقت از یادم نمیرود ـ که مردم ما مطالعه کردن را بلد نیستند، به قلب من فشار میآید! از این بابت، ما چهقدر داریم هر ساعت خسارت میبینیم؟! واقعا این به عهده چه کسی است؟»
رهبر معظم انقلاب معتقدند:«باید جوری بشود که در سبد کالای مصرفی خانوادهها، کتاب یک سهم قابل قبولی پیدا کند و کتاب را بخرند برای خواندن، نه برای تزئین اتاق کتابخانه و نشان دادن به این و آن.» (بیانات در دیدار مسئولان کتابخانهها و کتابداران، 29/4/1390)
مقصر اصلی کیست؟
همیشه تا بحث از سرانه پایین مطالعه به میان میآید همه تقصیرها بر گردن شرایط اقتصادی و قیمت بالای کتاب و کمبود سوبسید و... میافتد. البته هیچکس منکر وجود چنین ضعفها و ناکارآمدیها نیست و این موارد، مسائل مهمی هستند که حتما باید مورد توجه دولتها و متولیان امر قرار گیرد و آستین همت بالا زنند و تمام موانع را از سر راه ناشران و علاقهمندان کتاب بردارند. اما به نظر میرسد مشکل اصلی را باید در مسائل فرهنگی جستجو کرد. این مسأله نیاز به فرهنگسازی دارد اما متأسفانه هیچکدام از نهادهای مرتبط با این امر وظایف خود را به درستی انجام نمیدهند.
اولین و مؤثرترین نهاد که میتواند گامهای مثبتی در این زمینه بردارد، خانواده است. تربیت کودکان از خانواده شروع میشود. اگر پدر و مادری خود اهل مطالعه باشند و زمانی را به این امر اختصاص بدهند بیشک بچهها هم به این سمت و سو تمایل پیدا میکنند. خواندن کتاب برای کودکان توسط والدین و تشویق کودکان به کتابخوانی و تعیین جایزه و... راهکارهایی است که باعث میشود علاقه به مطالعه و انس با کتاب را از همان سنین ابتدایی در بچهها نهادینه شود و آنها با این فرهنگ رشد کنند. اگر چنین اتفاقی بیفتد نسلی خواهیم داشت که مطالعه جزو امور روزمره آنها قرار خواهد گرفت و سرانه مطالعه کشور به نقطه مطلوب خواهد رسید.
آموزش و پرورش و رسانه ملی دو نهاد مهم دیگری هستند که میتوانند در این مسیر بسیار کمککننده باشند. متأسفانه تا چندی پیش کتاب و برنامههای تبلیغی در این زمینه جایش در رسانه ملی بسیار خالی بود و اما خوشبختانه چند سالی است که برنامهسازان به فکر افتادهاند و برنامههای نسبتا خوبی در این زمینه تولید کردهاند اما هنوز تا نقطه مطلوب فاصله زیادی است.
برگزاری مسابقات کتابخوانی و طرحهای کتابخوانی گروهی از سوی نهادهای مختلف فرهنگی و مردمی از دیگر راهکارهای مؤثری است که میشود در این مسیر انجام گیرد.
پیش به سوی آشتی با یار مهربان
اهمیت کتاب و کتابخوانی بر هیچ کسی پوشیده نیست و همه میدانیم این یار مهربان قدیمی میتواند در مسیر رشد و تعالی فرد و جامعه تأثیرات شگفتی داشته باشد البته نه هر نوع کتابی. کتاب به منزله غذای روح است و باید چون غذای جسم از هرگونه آلودگی و پلیدی به دور باشد تا بتواند روحی سالم را پرورش دهد. با آنکه رسانههای مختلف امروزه دور ما را احاطه کردهاند و با جذابیتهای بصری ذهن ما به تسخیر خود درآوردهاند اما کتاب و مطالعه جایگاه ویژهای دارد و هیچ چیز نمیتواند جای آن را پر کند. رهبر معظم انقلاب که خودشان در این زمینه پیشرو هستند و از همان زمان نوجوانی جزو کتابخوانهای حرفهای بودند و هنوز هم با وجود تمام مشغلهها اهل مطالعه هستند، معتقدند که «امروز کتابخوانی و علمآموزی نه تنا یک وظیفه ملی که یک واجب دینی است. از همه بیشتر، جوانان و نوجوانان باید احساس وظیفه کنند.»
بیایید هفته کتاب و کتابخوانی امسال را بهانه قرار دهیم برای آشتی با کتاب و دیگران را هم به این امر مهم دعوت کنیم.