مریم کمالی‌نژاد
«کودک، بیش از یک سال از زبان باز کردنش نگذشته و هنوز برخی کلمات را هم درست نمی‌تواند ادا کند، پشت سر هم رو به بچه همسایه تکرار می‌کند: «بی‌شعور» و مادر با خشونت دست کودک را می‌کشد و با بلندترین صدایی که در آن لحظه ممکن است، به فرزند سه ساله‌اش می|گوید: چند بار گفتم این حرف خوبی نیست؟ کودک حالا به گریه افتاده. هم دستش درد گرفته هم از فریاد مادر رنجیده شده. مادر در میان صدای جیغ کودکش رو به خانم همسایه می‌گوید: والا ما از این حرفا تو خونه نمی‌زنیم، نمی‌دونم از کجا یاد گرفته؟ خانم همسایه که معلوم است معذب شده، سعی می‌کند مادر را آرام کند و اطمینان بدهد که اتفاقی نیفتاده و پیش می‌آید.»
کافی است یک کودک در خانه داشته باشید، تا شنیدن گاه به گاه کلماتی که از نظر ما ناسزا و فحش محسوب می‌شود، برایتان عجیب نباشد. اما در برابر این رفتار کودک چه باید کرد؟ چه کنیم که چنین واژه‌هایی به ادبیات کودکمان وارد نشود و آیا اصلا چنین چیزی ممکن است؟ بهترین رفتار کدام است؟ چه می‌شود که کودک کلماتی را فرامی‌گیرد که در خانواده نشنیده است؟ چطور این کلمات را از گنجینه لغات کودک حذف کنیم؟ در ادامه به این سؤالات پاسخ خواهیم گفت.
یک اصل واقعی
یک نکته مهم وجود دارد که باید به آن دقت کنید. اگر با چنین کلماتی از سوی فرزندتان روبرو شده‌اید، یا در جمع حسابی خجالت کشیده‌اید که فرزندتان همه را فحش‌باران کرده است، یادتان نرود که فرزند شما هنوز نمی‌داند این واژه چه معنایی دارد. در واقع او هنوز نظام ارزش‌گذاری ما را کاملا فرانگرفته است، پس احساسی هم که پشت آن واژه دارد، با احساس ما متفاوت است. به‌طور مثال زمانی که راننده‌ای با تغییر لاین ناگهانی، باعث تصادف می‌شود و شما به او می‌گویید: «بی‌شعور»، این واژه سرشار از خشم، نفرت و اعتقاد واقعی به ناآگاهی و خودخواهی آن فرد است. اما وقتی کودکی سه ساله که به تازگی این واژه را از کسی شنیده و آن را در جمع تکرار می‌کند، نه خشمگین است، نه از سر نفرت و اعتقاد واقعی این واژه را تکرار می‌کند. واژه‌ها در ابتدا برای کودکان تنها طبل‌های تو‌خالی هستند که می‌توان بر آن‌ها کوبید و منتظر عکس‌العمل دیگران از شنیدن آن‌ها ماند.
توجه به این نکته باعث می‌شود که بتوانید احساساتتان را وقت شنیدن یک کلمه ناسزا با فرزندتان کنترل کنید. هنگامی که به تکراری و تقلیدی بودن کلمه واقف باشید، آن‌قدرها دردتان نمی‌آید و عصبانیتان نمی‌کند.
یاد گرفته است
بالأخره باید پذیرفت که کودک این کلمه را جایی و از کسی شنیده است و دارد آن را تکرار می‌کند. او نه با «ناسزا» و نه با هیچ کلمه دیگری به دنیا نمی‌آید، گنجینه لغاتش را محیط و خانواده پر می‌کنند. در ابتدا کودک با شنیدن حرفی که ما آن را ناسزا می‌خوانیم همان حسی را خواهد داشت که هنگام شنیدنش به او منتقل شده. شرایطی تصور کنید که کودک مشغول یک خرابکاری بوده و پدر با عصبانیت او را «بی‌شعور» خطاب کرده است. او یاد می‌گیرد که وقتی عصبانی و ناراحت است به جای ابراز این‌که از چه چیزی عصبانی است، تنها از یک واژه استفاده کند و احساسش را برون‌ریزی کند. اما هنوز هم معنای واقعی کلمه را نمی‌داند.
محیط ایزوله نیست
شما هر چقدر هم که ورودی‌ها ذهن و گوش کودکتان را کنترل کنید، اما نمی‌توانید تمام محیط او را ایزوله کنید. زمانی که او را به پارک می‌برید، وقتی که به مهدکودک یا هر کلاس دیگری می‌فرستید، زمانی که بزرگ‌تر می‌شود و با فیلم و کارتون سرگرم می‌شود، شما کنترلی بر روی آنچه می‌بیند و می‌شنود به‌طور کامل نخواهید داشت. پس ایزوله کردن کامل محیط عملا غیرممکن است. آنچه از درست و واقعی است نوع رفتار شما با این مسئله است و نه پاک کردن صورت مسئله.
چه کنیم؟
سؤال اصلی این‌جاست: وقتی کودکمان فحش می‌دهد چه کنیم؟
1ـ نخندید
شنیدن برخی کلمات با زبان کودکانه، گاهی برای بزرگ‌ترها جالب به نظر می‌رسد. هم ادا کردن آن و هم شرایطی که کودک از آن کلمه استفاده کرده است، موقعیتی طنزگونه ایجاد می‌کند. خودتان را کنترل کنید و هرگز به کلمات ناسزای کودک نخندید. چرا که او هنوز مفهوم آن را به خوبی نمی‌داند و گمان می‌کند دارد کلماتی خنده‌دار به زبان می‌آورد و هر بار می‌تواند با تکرار آن توجه شما را جلب کرده و خنده‌تان را درآورد.
2ـ دست و پایتان را گم نکنید
آ‌ن‌قدر هم چشمانتان را گرد نکنید و هیجان و تعجب‌زده نشوید که کودک گمان کند چه شاهکاری انجام داده و باعث تعجب شده شما شده است. یک اصل طلایی وجود دارد، آن هم این‌که فرزند شما باید بداند که برخی کلمات را همه بلدند، اما از آن استفاده نمی‌کنند و این آغاز یادگیری نظام ارزشی است.
3ـ به زور متوسل نشوید
کودک مشغول بازی است. مشغول کلمه‌آزمایی، مشغول تست کردن عکس‌العمل شما. پس سعی نکنید به زور و خشونت آن کلمه را از ذهن او حذف کنید که عملا نشدنی است، چرا که توجه او را بیش از قبل به آن کلمه ناسزا جلب می‌کند. هرچه بیشتر او را منع کنید و رفتار عجیب‌تری از شما سر بزند، بیشتر او را متوجه کلمه می‌کنید.
4ـ مؤدب باشید
مشخص است، اگر دوست ندارید کودکتان کلماتی را به زبان بیاورد، پس اول پله این است که خودتان هم در هیچ شرایطی از آن کلمات استفاده نکنید. فرزند شما مثل یک ضبط صوت، مدام در حال ضبط کردن رفتار و گفتار والدینش است. پس توقع نداشته باشید، فرزند کسی که پشت فرمان اتومبیل مدام در حال ناسزاگویی به دیگر رانندگان است، فردی مؤدب بار بیاید.
5ـ دوست و همنشین
دیگر همه‌مان می‌دانیم که چقدر همبازی و همنشین در کودک اثر دارد. البته در سنین پایین‌تر این اثرگذاری کمتر است، اما به هر حال کودکان آنچه را می‌شنوند معمولا تقلید و تکرار می‌کنند. پس اگر کودکتان همبازی‌ای دارد که به هر دلیلی ادبیات درستی ندارد و مدام در حال استفاده از کلمات زشت است، روابطتان را با او کم و کمتر کنید.
6ـ مدیریت احساسات
کودک باید یاد بگیرد که چگونه احساساتش را مدیریت کند و آن‌ها را به زبان بیاورد. این کار شماست که به او بیاموزید وقتی پسرخاله‌اش اسباب‌بازی‌اش را با خشونت کش رفته است، نباید خطاب به پسرخاله فریاد بکشد: «بی‌شعور» بلکه باید بگوید: «این اسباب‌بازی منه، تو داری منو ناراحت می‌کنی، لطفا اونو پس بده» در واقع کودک نباید فحش را جایگزین ابراز احساساتش بکند و با استفاده از آن‌ها خشم و هیجانش را بروز دهد.
7ـ زمانی برای توجه کردن
اگر کودکی از توجه لازم و کافی از سوی والدینش برخوردار نباشد، ممکن است برای جلب توجه به این کلمات متوسل شود و متأسفانه اگر هنگام به زبان آوردن ناسزا، توجه بیشتری از سمت والدین دریافت کند، احتمال تکرار آن‌ها در او تقویت می‌شود. فرقی هم نمی‌کند که آن توجه مثبت باشد یا منفی، در قالب خنده ریخته شود یا پرخاشگری و فریاد، مهم این است که او دیده شده و توجهی بیش از گذشته دریافت کرده است. پس سعی کنید توجه لازم و کافی را به فرزندتان داشته باشید.
8ـ اول تشویق بعد تنبیه
تشویق اولویت دارد، چون جذابیت بیشتری دارد و مثبت است. پس با کودکتان آرام صحبت کنید و به او بگویید که این کلمه، خوب نیست. مفهوم بدی دارد و دیگران وقتی آن را از زبان تو می‌شنوند بسیار ناراحت می‌شوند. بعد که کودک به خودش مسلط شد و توانست آن کلمه را ترک کند حتما او را بابت توانایی و مهارت کنترل زبانش تشویق کنید. با چیزهایی که دوست دارد.
9ـ راهی به جز تنبیه نمانده است؟
اگر گمان می‌کنید که راهی به جز تنبیه نمانده است، باز هم وقت خشونت و عصبانیت نیست. یعنی هیچ وقت کار نباید به خشونت و کتک‌کاری بکشد. شما تنها می‌توانید او را از بعضی چیزهایی که دوست دارد محروم کنید. تنبیه‌تان نباید نسیه باشد، «حرف بد زدی؟ بذار بابا بیاد میگم بهش که...» این‌گونه وعده‌ها معمولا اثری ندارند. تنبیه باید نقد باشد و در عین حال خالی از خشونت و عصبانیت و پرخاشگری.
10ـ اعتماد به نفس و تقویت مهارت
هر چقدر کودک شما اعتماد به نفس بالا‌تری داشته باشد، تحقیر نشده باشد و مهارت‌های برقراری تعامل و رابطه اجتماعی را به روشی مطلوب آموخته باشد، کمتر در دام ناسزاگویی می‌افتد. سعی کنید که این مهارت‌ها را در قالب بازی، شعر و قصه به او بیاموزید.