مریم کمالی‌نژاد
یکی از هیجان‌انگیزترین زمان‌ها در زندگی کودکان، وقتی است که کودک زبان به سخن گفتن باز می‌کند. آن‌وقت است که سیل قربان‌صدقه‌ها از هر طرف روانه می‌شود. والدین فارغ از این‌که کودک چه چیزی به زبان آورده است، شروع این توانایی را جشن می‌گیرند و کودک کم‌کم یاد می‌گیرد که نیازهایش را از طریق زبان و گفتگو به پدر و مادر بگوید. درباره حرف زدن کودک مطالب بسیاری وجود دارد؛ این‌که چطور به کودک کمک کنیم که حرف زدن را شروع کند. کلمات را چگونه به او آموزش دهیم، آیا کتاب خواندن در زمان بارداری تأثیری بر یادگیری و زبان کودک دارد؟ اگر تا چه زمانی کودک زبان باز نکرد باید نگران شویم و اقدامی در جهت درمان انجام دهیم؟ در ادامه به این سؤالات پاسخ خواهیم گفت.
کلمات نامفهوم
کودکان از حدود 6 ماهگی، آواهای نامفهومی ادا می‌کنند. اما معمولا منظور خاصی دارند. یعنی عجیب نیست که کودکی هشت ماهه به مادرش بگوید: «آم آم» اما در ادامه کودک تلفظ و شکل صحیح کلمات را فرامی‌گیرد. اما این‌طور نیست که همه کودکان در یک سن و سال شروع به حرف زدن بکنند. معمولا پسرها دیرتر از دخترها شروع به صحبت می‌کنند. یا کودکانی که در خانواده‌های دو زبانه رشد پیدا می‌کنند دایره لغات بهتری دارند و کلمات بیشتری می‌سازند. همچنین اطفالی که تازه به راه افتاده‌اند و خواهر و برادر بزگ‌تر از خود دارند، به زمان بیشتری برای گفتگوی رو در رو نیازمندند.
چه وقت نگران شویم؟
«پروفسور لسی رسكورلا» تستی را طراحی کرده است که می‌گوید: کودکان تا دو سالگی باید تعدادی از کلمات را به زبان بیاورند در غیر این صورت اگر یك كودك تا این زمان این لغات را نمی‌داند یا استفاده نمی‌كند، باید بگوییم كه سرعت یادگیری گفتار در او پایین است. این لغات 25 کلمه هستند از 310 کلمه‌ای که انتظار داریم کودکان تا پایان سه سالگی بتوانند آن‌ها را دا کنند.
«مامان (ماما)، بابا، نوزاد (نی‌نی) شیر، آبمیوه، سلام، توپ، بله (آره)، نه، گربه، سگ، چشم، موز، بیسکویت، ماشین، گرم، مرسی، حمام، کفش، کلاه، کتاب، تمام شد، بیشتر، بینی (دماغ)، بای بای»
کودکانی که در پایان 24 ماهگی، کلماتی که در بالا اشاره شد را نمی‌توانند ادا کنند در گفتار خود دچار مشکل هستند. این امر اغلب والدین را دچار نگرانی و اضطراب می‌کند و آن‌ها را به این فکر وامی‌دارد که چطور می‌توانند گفتار کودکشان را تقویت کنند.
تقویت گفتار در کودکان
دو متخصص گفتار‌درمانی با نام «لوک» و «هالی» می‌گویند بیشترین سؤالی که از آن‌ها می‌شود این است که «چگونه مهارت‌های ارتباطی را در کودکمان پرورش دهیم؟» این دو نفر ده توصیه خوب در این تقویت گفتار و فن بیان در کودکان دارند که به آن‌ها اشاره می‌کنیم:
1ـ زمان بدهیم:
برخی از ما عادت داریم که توی حرف دیگران بپریم و حتی اجازه نمی‌دهیم طرف مقابل جمله‌اش را به‌طور کامل تمام کند. قانونی در این زمینه وجود دارد که درباره کودکان هم می‌توانید از آن استفاده کنید؛ 5 تا 10 ثانیه برای پاسخ دادن کودک زمان صرف کنید. در واقع شما این زمان و فرصت را به کودک می‌دهید که کودک آنچه می‌خواهد بگوید را آماده کند. این امر در پیشگیری از لکنت زبان هم اهمیت دارد.
2ـ اشتباهات گفتاری کودکان را مدام تصحیح نکنید
اگر کودکتان کلمه‌ای یا آوایی را درست تلفظ نمی‌کند، نیازی نیست مدام درستش را به او تذکر دهید و مجبورش کنید آن را به شکل درست ادا کند. این دقیقا مثل این است که به کسی که آشپزی بلد نیست، بگویید آشپزی کن، پس نتیجه عکس می‌گیرید.
3ـ با او مثل یک همراه ارتباطی کامل برخورد کنید
این مرحله ممکن است سخت به نظر برسد؛ باید مثل یک بزرگسال با او حرف بزنید اما حواستان هم باشد که او کودک است. یعنی مثل یک بزرگسال برای گفتگویتان با کودک ارزش قائل باشید، با او ارتباط چشمی برقرار کنید، به او فرصت سخن گفتن بدهید و توی حرفش نپرید، اما از اطلاعات، واژه‌ها و دیگر چیزهایی که برای کودک نامفهوم و نادانسته است، استفاده نکنید. ممکن است در مسیر گفتگو کودک از جملات و کلمات نامفهوم استفاده کند. از کوره در نروید، یا حوصله‌تان سر نرود، صبر کنید و سعی کنید منظور او را حدس بزنید. حتی اگر مطمئن نیستید درباره چه صحبت می‌کند.
4ـ الگوی خوبی باشید
در «صحبت کردن» الگوی خوبی برای فرزندتان باشد، او دقیقا رفتار و کلمات شما را تکرار می‌کند. اگر می‌خواهید فن بیان کودکتان قوی شود، باید اول فن بیان خودتان را تقویت کنید. قانون خوبی که می‌توانید برای تقویت توانایی گفتاری و فن بیان کودک به کار ببرید، حرف زدن کمی بالاتر از سطح فرزندتان است، که محرک خوبی برای تقویت فن بیان و گفتار محسوب می‌شود.
5ـ تلویزیون را خاموش کنید
شاید خلاف این فکر کنید و با خودتان بگویید وقتی کودک تلوزیون تماشا می‌کند با کلمات بیشتری آشنا می‌شود، اما این درست نیست. این ارتباط و تعامل یک‌سویه خلاقیت کودک و قدرت تخیل او را کاهش می‌دهد.
6ـ نقش خواندن در تقویت فن بیان کودکان
منظورمان فقط کتاب خواندن نیست که البته آن هم بسیار خوب است و بهش می‌رسیم. پشت جعبه بیسکویت را بخوانید، نوشته روی لباس، تابلوی خیابان و... را بخوانید. هر چقدر کودک بیشتر در معرض صداها و ساختارهای زبانی قرار بگیرد، زودتر شروع به درک آن‌ها می‌کند. وقتی برای کودک کتاب می‌خوانید مجبور نیستید کلمه به کلمه را عین کتاب تکرار کنید، می‌توانید به عکس‌های کتاب نگاه کنید و درباره آن‌ها حرف بزنید. مثلا وقتی «دزده و مرغ فلفلی» را می‌خوانید، می‌توانید بگویید: «اِ، فلفلی رفته بالای کوه» یا «فلفلی سوار فیل شده» یا چیزهای دیگر.
این کار دو فایده دارد:
کودک تخیل کردن را فرا می‌گیرد و دوم این‌که مهارت‌های زبانی‌اش تقویت می‌شود.
زمان مشخصی برای کتاب خواندن در نظر بگیرید و هر روز یک کتاب را با کودک مرور کرده و بخوانید.
۷ـ پرسش‌هایی با پایان باز بپرسید
کودک را با سؤال بمباران نکنید و گمان نکنید که با سؤال پرسیدن می‌توانید توانایی گفتاری او را تقویت کنید. در عوض پرسش‌های محدود با پایان باز از کودک بپرسید که کودک می‌بایست برای پاسخ یک جمله یا کلمه بسازد و نه تنها با «بله» یا «نه» مسئله را تمام کند، این باعث می‌شود که کودک علاوه بر تقویت گفتارش، توانایی استدلال کردن را نیز بیاموزد؛ چند مثال:
پرسش ساده: رفتی فروشگاه؟
پرسش با پایان باز: کجا رفتی؟
پرسش با پایان باز: اونجا چی دیدی؟
پرسش ساده: این کتاب خوب بود؟
پرسش با پایان باز: چرا این کتاب رو دوست داشتی؟
پرسش با پایان باز: دوست داشتی داستان چطوری تموم بشه؟
همچنین می‌توانید از عبارت: «درباره... برام بگو» استفاده کنید که خودش یک پرسش پایان باز محسوب می‌شود.
۸ـ واژه‌ها را تکرار کنید
کودک قبل از این‌که کلمه‌ای را بتواند تکرار کند، حداقل 100 بار باید آن را بشنود، پس از تکرار کردن خسته نشوید. تعداد استفاده از یک واژه را محدود نکنید.
۹ـ نتیجه‌گیری کنید، پیامدها را توضیح دهید
این طبیعی است که وقتی کودکتان کار بدی انجام می‌دهد بابت آن کار تنبیه شود، اما سعی کنید که برایش توضیح دهید و به او کمک کنید که چرایی بدی کار را بفهمد. این کار نیاز به صبر و پایداری زیادی دارد و اما اثرات بلند مدت آن بسیار مطلوب است و علاوه بر نتایج تربیتی در تقویت گفتار کودک هم اثرات بسیار خوبی دارد.
۱۰ـ کودکتان را به خاطر حرف زدن تشویق کنید
عالی است که فرزندتان را بابت حرف زدن تشویق کنید اما بعد از هر کلمه نیازی نیست به او بگویید چقدر عالی بوده است. بین تعریف‌ها زمان بگذارید، اما وقتی کودک کوچک‌تر است بیشتر تشویقش کنید. با گفتن کلماتی مثل «خوب گفتی، درست گفتی، یا این درست است، خیلی خوب صحبت می‌کنی» تشویقی برای کودکان کم سن و سال‌تر محسوب می‌شود و برای کودکان بزرگ‌تر از جملات: «ببین چه کلمه‌ای استفاده میکنه یا جمله فوق‌العاده‌ای بود» او را تشویق کنید.