مریم کمالی نژاد
اگر بخواهیم بیحاشیه به سراغ اصل مطلب بروم، باید بگویم «بازی» یعنی تمام زندگی کودک. یعنی اگر شما میخواهید کودکتان را تربیت کنید، تنبیه کنید، آموزش بدهید، چیز جدیدی را به او تعلیم بدهید، سرگرمش کنید و... تنها یک راه تجربه شده دارید و آن «بازی» است. کودکان از طریق بازی کردن زندگی میکنند، میآموزند، گفتگو میکنند، دغدغههای ذهن کوچکشان را بیرون میریزند، آمال و آرزوهایشان را شکل میدهند، برای آیندهشان رؤیاپردازی میکنند، اعتماد به نفسشان را تقویت میکنند. با این تفاسیر هرگز بازی کردن را در زندگی کودک دست کم نگیرید و مدام کودک را به یکجانشینی و سکوت دعوت نکنید. پیامبر اسلام به بازی کودکان اهمیت زیادی نشان میدادند و در گفتار و عمل این موضوع را به اصحاب و یاران خود یادآوری میکردند. در سیره پیامبرصلیاللهعلیهوآله آمده است که ایشان به همراه یاران خود از محلی عبور میکردند. کودکان را در حال خاک بازی دیدند، یاران پیامبرصلیاللهعلیهوآله خواستند مانع بازی کردن آنها شوند که ایشان فرمودند: «بگذارید بازی کنند که خاک محل پرورش کودکان است.»
اثرگذاری بازی بر کودک
زمانیکه کودک به دنبال نیازهای غریزی خود بیقید و بند آزاد میشود ساز و کارهای درونی و بیرونی او همگی پویا میشوند و آرامش درونی پیدا میکند در نتیجه تمرکز و دقت مییابد. از فکرش استفاده کرده و خلاقیتش ظهور و بروز پیدا میکند و این آرامش درونی از کودک، فردی سالم و آیندهنگر و خوشبین میسازد و زمانیکه تمرکز میکند در واقع قدرت برنامهریزی و سیاستگذاری را تمرین میکند. کودکی که دقت و توجه را فرا بگیرد در بزرگسالی فردی موفق میشود اما اگر به جای آزادی و بازی او را با مسائل دیگری مشغول کنیم ذهنش زود مشغول میشود چون کودک است اما به همان اندازه از رشد او ممانعت کردهایم.
بازی و تمرکز
کودکانی که تمرکز ندارند
در میان کودکان، نقص توجه بسیار وجود دارد. این به این معنا نیست که کودک نمیتواند به چیزی توجه کند، بلکه به معنای عدم توانایی تمرکز است. هر سر و صدا یا اتفاق کوچکی در کلاس درس یا محیط اطراف حواس آنها را از موضوع اصلی پرت میکند. به عنوان مثال صدای حشره کوچک در کلاس، یا خوردن دانههای باران به شیشه میتواند به کل حواس آنها را از درس منحرف کند و کودک توانایی حذف این عوامل و تمرکز بر روی موضوع اصلی را ندارد.
بازیها نقش مهمی در تقویت تمرکز در کودکان دارند. در اولین قدم باید توجه و علاقه آنها را جلب کنید. شیوههایی را به کار ببرید که برای کودک جذاب و دوستداشتنی باشد. مطلبی که ارائه میکنید تازه و جدید بوده و تکراری نباشد. هر بار بازی را به شکل تکراری اجرا نکنید. از بقیه کودکانی که اطرافتان هستند بخواهید که در برخی بازیها شرکت کرده و گروه تشکیل دهند.
نمونههای بازی برای افزایش تمرکز کودک
بازیهایی وجود دارند که تمرکز کودک را افزایش میدهند. اما قبل از شروع بازی علاوه بر نکات بالا به چند نکته دیگر هم توجه کنید. یکی از آنها سن و سال کودک است. بازی را متناسب با سن کودک انتخاب کنید. صبور و مهربان و با حوصله باشید تا از بازی، نتیجه عکس نگیرید.
الف: قبل از یکسال
بازی پلک زدن: در این بازی باید کودک را صدا کرد تا توجهش جلب شود و سپس با لبخند و شکلک درآوردن با او ارتباط گرفت و شروع به پلک زدن تند میکنید و در حین آن برای کودک توضیح میدهیم که مشغول انجام چه کاری هستیم. با لمس پلکها و مژه توجه او را بیشتر جلب میکنیم و از او میخواهیم که این حرکت را تکرار کند. پس از روزهای متمادی و تکرار این حرکات کودک متوجه میشود که راجع به چه عضوی صحبت میکنیم و خود نیز به او اشاره میکند. کمکم میتوان این مهارت را به بقیه اعضای صورت و بدن تعمیم داد. این بازی را تا زمانیکه کودک خسته نشده ادامه میدهیم.
در این بازی آگاهی از خویشتن در کودک بالا میرود و برقراری ارتباط نیز برای کودک میسر میشود.
ب: بازی برای یک تا سه سالهها
تعقیب یک گل قاصدک معلق در هوا: کودک را تشویق کنیم که پرواز قاصدک در هوا را دنبال کند در این روش تمرکز چشم بر روی حرکت قاصدک تقویت میشود. میتوان قاصدک را به دفعات مکرر از ارتفاعات مختلف پایین انداخت تا متوجه گردش هوا و نقش آن بر روی حرکت قاصدک شود و حتی میتوانیم از کودک بخواهیم که با فوت کردن آن را بالا نگه داشته و از سقوط آن به زمین جلوگیری کند.
نتیجه این بازی افزایش دقت و انعطاف عضلات چشم است.
ج: بازی برای کودک 3 تا 6 ساله
ضربه زدن با دست به توپ، سیب یا هر چیز گرد دیگری که از شاخه درخت یا از سقف به اندازه قد کودک آویزان شده است. طوری که کودک بتواند به راحتی ضربه بزند. این حرکت موجب افزایش هماهنگی میان دست و چشم میشود و تمرکز کودک را بالا میبرد.
کودک به میزان جابهجایی توپ دقت میکند و متوجه میشود که بین انرژی وارده و جابهجایی توپ ارتباط مستقیمی وجود دارد یا بازیهایی مثل خانهسازی که قدرت ریاضی کودک را افزایش میدهد. لگو و جورچینها نیز در این امر میتوانند کودک را یاری کنند.
د: کودک 6 تا 12 ساله
در این سن دیگر به دنبال تقویت مغز میرویم. چرا که در ابتدای این سن یعنی 6 سالگی کودک کمکم به تفکر انتزاعی مجهز میشود و محیط مدرسه و خانه باید او را کمک کنند که رشد ذهنی و فکری خوبی را داشته باشد. مثلا طرح چیستان و معما که باعث میشود دامنه تفکر کودک افزایش پیدا کند و با داشتههای خود به حل معما بپردازد و در معلومات خود کنکاش کند. این بازی به تمرکز طولانیتری نیاز دارد و برای موفقیت در این بازی کودک ترغیب میشود اطلاعات خود را افزایش دهد و به دنبال حل مسأله باشد.
خواندن داستانهایی که به داستانهای فلسفی (فبک) معروفند، میتواند ذهن استدلالی کودک را رشد دهد. این کتابها اغلب در ابتدای کتاب یا همراه با آن «راهنمای مربی» ارائه میکنند که به پدر و مادر یا مربی کمک میکند که حین خواندن داستان چه سؤالاتی بپرسد و چگونه فضای داستانخوانی را بچیند تا فکر و استدلال کودک هدایت شود.
تأثیر داستانخوانی و قصه بر تمرکز کودک
از جمله راههای افزایش تمرکز در کودک، داستانخوانی است که میتواند با بازی و نمایش همراه باشد. میتوان پس از اتمام داستان مناسب با سن کودک بخشهایی را از کودک سؤال کنیم که این پرسشها میزان دقت کودک را بالا برده و باعث توجه او به داستان و قصه میشود. البته میتوان متناسب با سن کودک قصه را طولانیتر و جنبههای تربیتی را در این قالب به کودک آموزش داد.
بازیهای مفید
بررسیها نشان میدهد که آموزش مهارتهای خاص و ویژه باعث تقویت مغز میشود و علاوه بر آن بازیهایی که به تمرکز، دقت و فعالیت فکری بیشتری نیاز دارند، توانایی تمرکز ذهن را بالا میبرد و امروزه بازیهای متعدد فکری در قالب پازل، جدول، سودوکو، معماهای فکری و... در دسترس همگان قرار دارد. که میتوان از این بازیها در جهت بازی، سرگرمی و افزایش تمرکز بهره برد.
بازیهای تمرکززا
با انجام بازیهای متفاوت میتوان توجه کودکان را بالا برد و در نتیجه اعتماد به نفس آنها را افزایش داد و حتی کودکانی که قدرت تمرکز ضعیفی دارند و در خود فرو رفته هستند را از طریق بازی و لذت آگاهی بهرهمند کرد تا موارد جدید و متنوعی را تجربه کنند. برخی عوامل در نوجوانی و جوانی منجر به ایجاد اضطراب در فرد میشود که این اضطراب نشأت گرفته از تطابق مهارتهای فردی با مهارتهای اجتماع است که بازی در کودکی و خردسالی بسیار چارهساز و در کم کردن این اضطراب بیاندازه مؤثر است. بازی این امکان را میدهد که فرد در بزرگسالی راحتتر اضطراب را گذرانده و آسودهتر بر زمان حال تمرکز کند. بازی جلوههای گرانبهایی برای کودکان دارد که آثار آن در بزرگسالی قابل مشاهده است.
بازیهای مخرب
در بالا به اثرات مثبت بازی بر روح و روان کودک و خاصه تقویت تمرکز او صحبت کردیم. اما نباید این گونه تصور کرد که هر بازیای برای کودک مفید و مثمرثمر است. برخی بازیها خاصه بازیهای موبایلی و رایانهای اثر منفی بر روی کودکان دارند. نشستن بیش از این اندازه کودک پای سیستم و انواع گجتها باعث چاقی، دیابت، بیماریهای قلبی و دیگر مشکلات جسمی شده و سلامت او را به خطر میاندازد. کودکان بیش از بازیهای نشستنی به بازیهایی نیاز دارند که جسم آنها را هم تقویت کرده و پرورش دهد و به رشدشان کمک کند.
همچنین برخی بازیها رایانهای، مروج خشونت هستند. کودک درگیر خشونت، تیراندازی، زد و خرد و...شده و قبح این طور مسائل برایش میریزد. کم نیستند بازیهایی که کودکان را پرخاشگر و ستیزهجو میکنند.
برخی دیگر از بازیهای رایانهای مروج بیاخلاقی، فساد و هرزهنگاریاند، این بازیها با عنوان کردن مسائل جنسی در بازیهایی که بدون رده سنی برای همه اقشار و کودکان ارائه میشود، باعث میشوند که ذهن کودک درگیر شده و حتی او را دچار بلوغ زودرس کنند.
سوتیتر: در اولین قدم باید توجه و علاقه آنها را جلب کنید. شیوههایی را به کار ببرید که برای کودک جذاب و دوستداشتنی باشد. مطلبی که ارائه میکنید تازه و جدید بوده و تکراری نباشد. هر بار بازی را به شکل تکراری اجرا نکنید. از بقیه کودکانی که اطرافتان هستند بخواهید که در برخی بازیها شرکت کرده و گروه تشکیل دهند.