عاطفه میرافضل
در
عهد مغول، شعبهاي از اين خاندان در ايران به يك سلسله پادشاهي رسید كه آن
را سلسله ايلخانان يعني خانهاي محلي ميگويند. هولاکو معروف به هلاکوخان یکی از چهار پسر «تولای» و نوه چنگیزخان
مغول بود. هلاکو در سال 651 مأمور تسخیر ایران مرکزی و
غربی و فرونشاندن فتنه‌های اسماعیلیان و سرکوب خلیفه عباسی شد. لشگریان وی اکثرا از
قبیله‌های عیسوی مذهب مغول بودند.
اسماعیلیه نزدیک به پنجاه قلعه مستحکم در
منطقه طالقان و کوه‌های الموت در اختیار داشتند. ماموریت هلاکو به امر برادر بزرگ‌ترش
شروع شد و ابتدا یکی از امرای لشگرش به قلعه‌های اسماعیلیه حمله برد و تعدادی از
آن‌ها را ویران کرد. سپس خود هلاکوخان پس از تصرف ماوراء النهر در سال 653 هجری از
رود جیحون گذشت و پس از اینکه حاکم خراسان تسلیم او شد، بقایای اسماعیلیه را مورد
هجوم قرار داد و توانست بر آن‌ها چیره شود.
هلاکو دستور داد کتابخانه عظیم و بی‌مانند الموت را نابود سازند؛ ولی عطاملک
جوینی ـ دانشمند بزرگی که در خدمت هلاکوخان بود ـ اجازه خواست تا نفایس کتابخانه
را جدا کند و موفق به این کار شد. در این دوره حساس و سرنوشت ساز تاریخ ایران خواجه نصیرالدین طوسی نیز همانند گذشته نقشی اساسی و مهم بر دوش داشت و به جرأت می‌توان گفت؛
خواجه طوس بدون پذیرفتن یک شغل رسمی فرد اول حکومت بود و هولاکو پس از تشکیل حکومت
اوقاف کل کشور را به خواجه نصیرالدین طوسی واگذار کرده بود. خواجه بدون اینکه مقام
وزارت را بپذیرد در هر ولایت و شهری نایبی از جانب خود قرار داده بود تا بر اوقاف
مملکت نظارت کنند. خواجه موفق شد با از بین بردن دستگاه خلافت وضع مناسبی برای
فعالیت اجتماعی و سیاسی شیعیان فراهم آورد. هرچند باید توجه داشت که خواجه
نصیرالدین طوسی و گرایش مذهبی وی، عاملی شد برای همکاری وی با حاکمان مغولی و تلاش
برای نابودی خلیفه عباسی. این همکاری و ترغیب و تشویق‌های خواجه باعث شد که مغولان
نه تنها به بغداد حمله کنند بلکه آخرین خلیفه عباسی را نیز به قتل برسانند.
هلاکو در سال ۶۵۷ قمری به خواهش و پیشنهاد خواجه نصیر طوسی با ساخت رصدخانه مراغه نیزموافقت کرد. خواجه نصیرالدین به هولاکو فهماند که ساختن رصدخانه و نوشتن زیجی* تازه نزدیک به ۳۰ سال زمان نیاز دارد اما به دلیل هولاکو در انجام این کار اصرار بسیار داشت از خواجه خواست تا آن را در مدت ۱۲ سال به پایان برساند. محلی که برای رصدخانه در نظر گرفته شد در شمال شهر مراغه و بر روی تپه‌ای بود. به دستور هولاکو تمام آلات رصدی لازم را در شهر بغداد و غیره که هولاکو و مغولان به غارت گرفته بودند در مراغه در اختیار خواجه نصیر قرار دادند. ساخت رصدخانه مراغه نزدیک به ۱۵ سال طول کشید و نتیجه آن را خواجه نصیر طوسی در کتابی بنام زیج ایلخانی در سال ۶۶۳ یعنی در ایام ابقا خان منتشر ساخت. بنای این رصدخانه نزدیک به 000/20 دینار خرج برداشت و بعد از ابقا به تدریج متروک ماند و امروزه نیز یه جز خرابه‌ای از آن باقی نمانده است.
همان گونه که ذکر شد، هلاکوخان پس از فتح
الموت عازم بغداد شد؛ در
حالی که دانشمندانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، عطاملک جوینی و ابوبکر بن سعد اتابک در رکاب او بودند. در آن
زمان هفتمین و آخرین خلیفه عباسی بر تخت فرمانروایی بود. وی ایام را به مطالعه و
لهو و لعب می‌گذراند و به سیاست و حکومت کاری نداشت. امور ممالک را وزیرش اداره می‌کرد.
در رمضان سال 655 هلاکو کسانی را نزد
خلیفه فرستاد و از او خواست تسلیم شود و خود یا وزیرش نزد او بیاید؛ اما خلیفه از
این کار سرباز زد.
از این رو هلاکوخان بغداد را
محاصره کرد. طی چند روز مغولان وارد شهر شدند و قدم به قدم شهر را ویران کردند و
بسیاری را به قتل رساندند. بالأخره شهر تصرف شد و خلیفه با نزدیکانش تسلیم شدند.
هلاکو روز نهم صفر سال 656
هجری وارد بغداد شد و مستعصم به دست خود کلیه‌ی خزائن بغداد را تسلیم وی کرد؛ اما
هلاکوخان خلیفه عباسی را به قتل رسانده و بدین ترتیب به عمر طولانی سلسله عباسی
پایان داد. هلاکو
پس از فتح بغداد متوجه شام شد و
سلاطین خاندان ایوبی را ـ که حکومت‌های متعددی در آنجا داشتند ـ شکست داد. فتوحات
هلاکو منجر به تأسیس سلسله ایلخانان شد. خود وی پس از آن که با بستگان نزدیک خود ـ
از جمله « برکای » پسر « جوچی » ـ دچار اختلاف شد، در سال 663 هجری قمری بیمار شد
و پس از مدتی در سن 48 سالگی درگذشت.
فتح ایران توسط ارتش هلاکوخان نفوذ فرهنگ
شرقی چین و نیز فرهنگ اروپایی را آسان‌تر کرده بود. فتح ایران و تأسیس سلسله
ایلخانیان مقدمه‌ای شد بر ظهور ایران امروزی که در سال‌هایی بعد توسط سلسله صفوی
دنبال شد. از دیگر تأثیرات هلاکوخان، شروع مجدد تاریخ‌نگاری به زبان فارسی توسط
تاریخ‌نگاران ایرانی بود که از زمان فتح ایران توسط اعراب تاریخ تنها به زبان عربی
نگاشته می‌شد.
· در ستاره‌شناسی قدیم جدول‌ها و کمیت‌هایی که برای تعیین موضع سیاره‌ها به کار می‌رفته را زیج می‌گفتند. واژه زیج، معرب واژه فارسی زیگ است که در فارسی به معنای جدول اختری یا سالنامه است. این مجموعه‌ها شامل اطلاعاتی در مورد زمان طلوع و غروب خورشید، ماه و سیارات و ستاره‌های مشهور در روزهای مختلف سال و برای یک محل خاص بوده است که در قالب جدول‌هایی تنظیم می‌شده است.